|
|
SREDIŠNJI POJAS > POVRŠI I BRDA CRNE GORE I PROKLETIJE > DURMITORSKO PODRUČJE > Durmitor
Država: Crna Gora
Najviši vrh: Bobotov kuk, 2523 m
Koordinate najvišeg vrha: 43.1283, 19.0347
Država: Crna Gora
Najviši vrh: Bobotov kuk, 2523 m
Koordinate najvišeg vrha: 43.1283, 19.0347
O planini
UVOD
|
|
Durmitor (ćir. Дурмитор) je planina i nacionalni park u Crnoj Gori. Najviši vrh je Bobotov kuk, visok 2523 metara. Smatra se da ime Durmitor potječe od keltskih riječi "dru mi tore" koje znače "planina puna vode".
Predjeli Durmitora, po ljepoti i neokrnjenosti rijetko i autentično djelo prirode, proglašeni su nacionalnim parkom 1952. godine. Smješten na sjeverozapadu Crne Gore, park obuhvaća osnovni masiv Durmitora s kanjonima Tare, Drage i Sušice i gornji dio kanjonske doline Komarnice, zauzimajući površinu od 39.000 ha. Osnovno obilježje reljefa durmitorskog područja je prostrana visoravan na 1500 metara nadmorske visine, koju presijecaju duboke kanjonske doline i sa koje se uzdižu impozantni planinski vrhovi, od kojih je 48 sa preko 2000 metara nadmorske visine i među njima najviši Bobotov Kuk s 2523 m. Ljepoti durmitorskog masiva posebnu draž daje 18 ledenjačkih jezera, nazvanih gorske oči, na visinama iznad 1500 m. Najveće i najatraktivnije je Crno jezero. Veličanstvenosti pejzaža doprinose, pored ljepote jezerskog basena i blistave vodene površine, prostrani šumski predjel koji ga okružuje i vrh Međeda, gorostasno uzdignut nad njim. Udaljeno je 2 km od planinskog gradića Žabljaka, zimskog turističkog centra Crne Gore. Među najljepšim ukrasima parka su i bistre, silovite rijeke koje su ovom području podarile impresivne kanjonske doline. Posebno impresionira rijeka Tara, kako ljepotom tako i dubinom i pejzažem kanjona, čineći ga jednim od najljepših u na svijetu. Po bogastvu flore i faune, složenosti ekostustava, zastupljenosti preko 1300 vrsta vaskularnih biljaka što predstavlja izuzetnu koncentraciju s velikim brojem endemičnih i reliktnih vrsta, Durmitor predstavlja izuzetnu prirodnu vrijednost i trajnu inspiraciju znanstvenika i ljubitelja prirode. Durmitorski nacionalni park obiluje značajnim brojem spomenika kulture od antičkog razdoblje do najnovijeg doba. Najkarakterističniji su srednjovekovni spomenici: razvaline gradova i utvrđenja, mostovi i karaule, nekropole i manastirski kompleksi u dolini reke Tare. Sva raskoš prirodnih ljepota, ambijentalnih i kulturnih vrijednosti Durmitora i rijeke Tare, preovladala je da se nacionalni park Durmitor uvrsti u spisak Svjetske kulturne i prirodne baštine, odlukom Međunarodnog komiteta za Svjetsku kulturnu i prirodnu baštinu, u Parizu 1980. godine, dok je rijeka Tara i njezina kanjonska dolina, UNESCO-vim programom Čovjek i biosfera 1977. godine uvrštena u svjetske ekološke rezerve biosfere. Kanjon Tare, kao jedinstvena pojava po svojoj dubini od 1000, a mjestimice i 1300 m, smatra se jednim od najdubljih kanjona na svijetu. Ima tok od 150 km i najduža je rijeka Crne Gore. Na dijelu toka kroz nacionalni park Durmitor rijeka Tara ima prosječan pad od 3,6 m/km, pa se formiraju bukovi i brzaci koji su svojom ljepotom upotpunili ambijent netaknute prirode. IZVOR Durmitor. Wikipedija |
 BOOKING
Klikom na logo direktno pronađi smještaj na širem području Durmitora Oglašavajte ovdje:
|
|
Na ispaši pod Štitom
Iznad Urdenog dola oblaci obavijaju vrh Štit (2236 m), jedan od vrhova vrlo atraktivnog durmitorskog grebena - Šarenih pasova. |
GEOGRAFIJA (ZEMLJOPIS) PLANINE
Reljef
|
Izrazite prirodne granice oblikovale su visokoplaninski prostor Durmitora i Sinjajevine na sjeveru Crne Gore, koji se proteže u dinarskom smjeru u dužini od 85 kilometara.
Ova planinska masa jasno je obilježena riječnim sustavima Pive, Tare i gornje Morače. Unutar ovoga područja izdvaja se Jezerska površ (visoravan), morfološka cjelina, koja razdvaja ali ujedno i spaja ostale dvije cjeline, Durmitor i Sinajevinu. 
Pogled s Bobotovog kuka na Đevojku (Soa) i Šarene pasove (u pozadini)
|
Zahvala gosp. Vladanu Joviću na dozvoli za korištenje sadržaja diplomskog rada za potrebe ovoga poglavlja. IZVOR JOVIĆ, Vladan: Durmitor planina - reljef. Diplomski rad (Wladan blogspot) |
|
Reljefna specifičnost Durmitora je velika visinska razlika pojedinih njegovih dijelova, kao i to što su njegovi planinski vrhovi relativno dosta pristupačni za planinare i ljubitelje prirode. Nojniža tačka je na sastavku Tare i Pive (433 m). Strme strane kanjona prelaze u visoke zaravni, a s njih se diže više od trideset vrhova čija je visina iznad 2.000 m. Dobro poznavanje reljefa bitan je uvjet za ostala znanstvena istraživanja Durmitora i za njegovu valorizaciju.
Tri su glavne reljefne cjeline na području Durmitora: Pivska planina, masiv Durmitora i Jezera drobnjačka (Drobnjačka ili Jezerska površ) (Radojičić B., 1996.) Pivska planina velikim svojim dijelom je visoka zaravan, ograničena kanjonima Tare, Sušice, Pive i Komarnice, a prema sjeveroistoku masivom Durmitora. Proteže se pravcem sjeverozapad-jugoistok, na dužini oko 40 km, a širine je oko 12 km. Obod zaravni nešto je viši od središnjeg dijela i strmo prelazi u kanjone. Na zaravni su mnoge plitke vrtače, a osim Crkvičkog polja, površine oko 4 km2, najveće ravnice na Pivskoj planini, brojne su uvale i dolovi (Nedajno, Kneževići, Bojati i dr.). Sredinom Pivske planine proteže se niz uzvišenja, izgrađenih od dobro nagriženih trijaskih vapnenaca, od kojih su važnija: Badoševica (1851 m), V. Buručkovac (2094 m), Lojanik (1889 m), Suvi klek (2092 m), Planinica (2004 m), Šakacki kom (1930 m), Milogora (1763 m) i Tršteno brdo (1772 m). Različiti sastav zemljišta Pivske planine uvjetovao je, osobito duž kontaktnih zona čistih vapnenaca i laporastih vapnenaca ili fliša, da su erozijski procesi denivelirali zaravan, a vjerojatno je dolazilo i do izvijanja pojedinih dijelova pod utjecajem mlađih epirogenih pokreta. Masiv Durmitora čini grupa planinskih grebena razdijeljenih dubokim vrtačama, uvalama i udolinama. Iako planina ima mrežastu morfološku strukturu, mogu se uočiti tri niza grebena, koji u osnovi zadržavaju dinarski pravac pružanja. Prvi niz čine Ružica (2092 m), Lojanik (2027 m) i Boljske grede (2066 m), drugi Rake (2160 m), Prutaš (2393 m), Uvita greda (2159 m) i Sedlo (2226 m), a treći Suva rtina (2284 m), Bobotov kuk (2523 m) i Šljeme (2477 m). Slabije su povezani grebeni na sjeveru i sjeveroistoku: Štuoc (2103 m), Pašina gomila (2196 m) i na istoku Međed (2280 m) i Savin kuk (2312 m). Spomenuti grebeni, kao i neki drugi, visoki su preko 2000 m, pa su mnogi istraživači smatrali da oni predstavljaju ostatke izdignute zaravni, čiji su dijelovi Pivska planina i Jezera drobnjačka. Uzdizanje masiva Durmitora s visokih zaravni, prosječne visine zaravni 1450 m, preko kojih vode mnogi putovi, i razbijenost masiva na brojne grebene čini ovu planinu pristupačnom do najviših vrhova, što predstavlja njenu specifičnost. Privlačnošću i ljepotom ističu se: Bobotov kuk, Međed i Savin kuk. S ovih vrhova je impresivan pogled na okolne kanjone, zaravni i planinske vrhove, vrlo širokog horizonta. U reljefu Durmitora poseban značaj imaju udoline i uvale. Na cesti Žabljak-Trsa nalazi se prostrana uvala Dobri do (1547 m), formirana na kontaktu vapnenaca i fliša. Izdužena je pravcem sjeverozapad-jugoistok, a spušta se stupnjevito prema sredini, kuda teče periodični potok koji ponire u vapnenački obod. Sjeverno, na Vjetrenim brdima (2231 m), je otkrivena jama duboka 898 m, najdublja na Balkanu. Iz Dobrog dola, preko prevoja Prijespe (1884 m), prelazi se u valovitu uvalu Todorov do, u kojoj su vrlo dobro očuvani tragovi ledenjačke erozije. Od središta uvale zemljište se stupnjevito uzdiže prema Prutašu, a prema sjeverozapadu prelazi se u Bljušturni do i dalje na Pivsku planinu, kuda nastavlja cesta Žabljak-Trsa. Na jugozapadu je, duboko ispod najviših vrhova Durmitora, uvala Škrka (1700 m), dugačka 2,5 km, a široka 1,2 km. Formirana je na granici krednog fliša i trijaskih krečnjaka. Kraljuštava struktura i navlačenje krečnjaka preko fliša uslovili su pojavu više izvora. U jednom delu uvale su brojne stenovite vrtače, a po strmim stranama Bobotova kuka, na dužini od 2 km, proteže se 200 do 300 m širokim pojasom siparište od vrlo krupnih komada stena. Po dnu uvale očuvane su morene, a po stranama mutonirane stene – sveži ostaci ledničke erozije. Strane prema Šarenim pasovima stepeničasto se uzdižu, a prema Prutašu vrlo strmo. Škrka je prema severozapadu otvorena i preko Dolova i Skakala, savijajući se prema severoistoku, produžava se u kanjonsku dolinu Sušice. Uvala Lokvice spada u najprostranije uvale na Durmitoru. Počinje ispod strmih odseka Bobotova kuka, Mininih bogaza i Šljemena, pa se stepeničasto spušta prema severoistoku do Crnog jezera. Ima izgled udoline u kojoj je više manjih uvala. Na strmim stranama oko Lokvice velika su i često visoka siparišta, a po neravnom dnu brojne su manje vrtače. Jugozapadno od Lokvice, u području Biljegova dola, nalazi se Ledena pećina, jedan od važnih speleoloških i turističkih objekata Durmitora. Nalazi se na istočnoj strani Oble glave i ima dosta pristupačan prilaz. Obložena je raznim figurama od leda, koje izgledom podsećaju na stalaktite i stalagmite. Severnije od Lokvica drugi je niz uvala, koje se protežu od podnožja Bobotovog kuka prema istoku i severoistiku. To je predeo Gornje i Donje Ališnice, koja se nastavlja u Crepuljine poljane, preko krečnjačkog prevoja prelazi u duboku uvalu Dolove, ispod strmih odsjeka Crvene grede, i u dolinu zvanu Mlinski potok. Niz uvala Ališnice sličan je nizu uvala Lokvice, ali su prelazi između uvala strmiji, što predeo čini manje privlačnim. Seveni deo Durmitora manje je vertikalno raščlanjen i ima izrazitiji karakter krša. Na krajnjem severozapadu, između kanjona Tare i Sušice, je krečnjačka zaravan Male Crne Gore. Nagnuta je prema severozapadu, a prosečne nadmorske visine 1.450 m, kao i Pivska planina sa leve strane kanjona Sušice. Jezera drobnjačka čine prostranu zaravan izmedu masiva Durmitora, Sinjajevine i kanjona Tare. Protežu se pravcem sever-jug, oko 20 km, a najveca ima je širina do 10 km. Prosečna nadmorska visina Jezera je 1.450 m, kao i Pivske planine. Zemljište je blago nagnuto od severa ka jugu. Najviša tačka iznad kanjona Tare je oko 1.500 m, a najniža prema Bukovici oko 1.300 m. Ova prostrana i visoka površ (termin koji je adekvatan za ovu zaravan) formirana je u poremećenim krečnjacima jure i trijasa, a manjim delom i u flišolikim gornjokrednim sedimentima. Površ je pokrivena morenama, koje su doneli lednici sa Durmitora i Sinjajevine. Različita debljina morena daje reljefu blago talasast izgled. Sa površi se uzdužu kupasti brežuljci, a na ravnijim delovima su plitke uvale i vrtače. Sa morfogenetskog aspekta veliku pažnju istrazivača pobuđivale su zaravni Pivske planine i Jezera drobnjačkih. J. Cvijić je pretpostavljao da su zaravni prvobitno predstavljale ”karstna jezera”, pa da su stvorene abrazijom. Kasnije ih je nazvao “fuvijalnim površima” i mislio da su formirane fluvijalnom erozijom u pliocenu. B. Milojević ističe da su zaravni formirane oko reka Tare, Pive i njihovih pritoka ”njihovom bočnom erozijom”. Zaravni su, kako kaže B. Milojević, naročito razvijene u onim krajevima koji se sastoje od krečnjaka i one zasecaju poremećene slojeve. On konstatuje da bi zaravni morale biti nagnute nizvodno u odnosu na rečne tokove, ali je po njegovom mišljenju došlo naknadnim tektonskim pokretima do promene nagnutosti. Z. Bešić zaravni oko Tare, Pive, i Sušice smatra njihovim starim rečnim dolinama (Bešić Z., 1969). Morfološka evolucija vrlo složenih oblika reljefa Durmitora privlačila je pažnju mnogih istraživača. O tom složenom pitanju ima više oprečnih mišljenja (B. Radojičić, 1984). Tektonskim pokretima, naročito duž raseda i linija kraljuštanja i navlačenja, pojedini delovi terena su jako i dosta nejednako dislocirani. Dugotrajnim egzogenim modelovanjem erodirane su debele naslage, čiji je raspadnuti deo odnesen u niže krajeve. Reljefno nasleđe i saglasnost mlađih oblika i litološke podloge upućuju na zaključak da su u nedavnoj geološkoj prošlosti procesi formiranja reljefa bili drugačiji i da je Durmitor bio zahvaćen mlađim pokrerima, kojima su nejednako izdignuti pojedini delovi. Ovakva kretanja, sukcesivno ponavljana posle kraćih ili dužih perioda mirovanja terena, oživljavala su eroziju, koja je različito delovala na pojedine vrste stena, pa su prema litološkoj osnovi formirani vrlo različiti oblici reljefa. Na relativno malom prostoru, moćnim tektonskim delovanjem i erozijom, rečnom i ledničkom, stvoren je planinski svet fantastičnih oblika. Oštri vrhovi, neki poput alpskih “igala” (Minin bogaz, Zupci, Sohe), masivne kupole i pleća ili strane šarijažom iseckane na “prutove” (Prutaš, Šareni pasovi), vertikalno zasečene (Savin kuk, Šljeme) ili jarko obojene (Crvena greda), sedleni (Sedlena greda), uvijeni (Uvita greda), obli (Obla glava) ili usamljeni (Stožina) oblici, neki kitnjasti, drugi zastrašujući, svetli i tamno sivi i zeleni, minijature i gorostasi – svi su oni na prostoru koji dobar pešak može preći za jedan jedini dan. Oko vrhova Durmitora sreću se lednički cirkovi (Valoviti, Kalica, Ališnica, Škrka), blještavi i slikoviti. Neki od njih u nižim regionima (Dobri do) neuporedive su planinske ispaše. Izuzetnosti opšteg pejzaža doprinose kanjonske doline na obodu šireg područija (Tara, Komarnica i Piva) i u srcu gorja (valov i kanjon Sušuca). Usečene u krečnjaku, visine i do 1.500 m (rejon Velikog štulca), njihove strane nemaju premca u Evropi, a što se tiče načina nastanka, vertikalnom erozijom, malo je sličnih i u čitavom svetu. Osnovna odlika reljefa durmitorskog područja je pojava jedinstvene visoravni (jezersko-pivska površ) sa dubokim kanjonskim dolinama (Tare, Pive, Sušice) i skupine vrhova u centralnom delu visoravni . Ovu odliku uočiće posetilac bilo iz kog pravca da stupi na ovo izuzetno područije. Reljef istočnog dela jezersko-pivske površi (Jezera) znatno se razlikuje od onog u zapadnom delu (Pivska planina). Dugo vremena je reljef oba dela stvaran na isti način: rečnim i denudacionim procesima u tercijaru, kada je spuštanjem morskog nivoa u panonskom basenu (probojnica Djerdapa) omogućeno kretanje vodenih masa pravcima današnjih rečnih tokova (Drine, Tare, Pive, Sušice). U isto vreme pada i stvaranje kanjonskih dolina ovih reka. Tek mnogo kasnije, u pleistocenu, bitno su se izmenili uslovi formiranja lica ovog područija, posle čega će Jezera zračiti blagošću linija, svežinom i zelenilom, a Pivska planina nositi i dalje pečat intenzivne karstifikacije. Do toga je došlo kada su ledene mase na istočnoj strani Durmitora prekrile prostor od Tare do Provalije, stvorivši širok supodinski lednik iz koga su isticale ledničke reke ka Tari (Pirlitor) i ka Bukovici. Po povlačenju lednika površ se pojavila u novom ruhu: bezbrojne vrtače, jame i uvale prekrivene su debelim morenskim nanosima, vodonepropusnim, iznikli su mnogi novi bedemi od nanosa i kose dugih blagih linija. U ovako formiranim uvalama akumulirane su vodene mase (Riblje, Vražje jezero, mnoge lokve), stvoreni su kratki rečni tokovi i bogat biljni pokrivač. To je onaj divni pejzaž koji putnik ugleda kada asfaltnim drumom iz doline Tare izbije na Alugu, više Pirlitora, a naročito kada stigne na Žabljak. Za ovaj kraj je Rovinski u drugoj polovini 19. veka pisao da bi ovde bio zemaljski raj samo kad bi klima bila blaža (Rovinski P., 1953). Pivska planina, u čijim nedrima je pre ledenog doba bila usečena kanjonska dolina Sušice, ostala je van ledničkog nanosa zbog toga što su lednici na toj strani, sa svim bogatstvom koje su sobom nosili iz pravca Škrke, Dobrog i Todorovog dola, odlazili u duboku Sušicu ili u uske doline Komarnice, Grabovice i Pirnog dola. Kras Pivske planine ostao je bez ledničkog nanosa, vrtače su ostale i dalje otvorene, a njihovo dubljenje postalo nešto usporenije zbog glinovitih naslaga na njihovom dnu. Kanjonske doline Tare, Pive i Sušice nastale su dvojakim delovanjem vode: mehaničkom erozijom i hemijskim rastvaranjem krečnjaka. Pravci rečnih tokova zavisili su od dispozicija stvorenih tektonskim delovanjem. Put izgrađen dolinom Tare do Mojkovca omogućava da se upozna šarolikost procesa usecanja Tare (litice sa pećinama, terase od nataloženih, a zatim prosečenih nanosa, rečno korito sa džinovskim loncima, napadnutim obalama i naplavinama). Skupina vrhova u centralnom delu visoravni (Durmitor u užem smislu), osim već pomenute odlike da je tektonskim delovanjem uzdignuta 1000 m iznad nivoa visoravni i da se na njoj prepliću sedimenti različitih geoloških formacija, karakteriše se oblicima reljefa izvajanim radom lednika u toku poslednjih milion godina. Konture vrhova i dolina na ovom područiju stvoreni su pre nastupanja ledenog doba. Ališnica, Lokvice, Velika kalica i dolovi bile su plitke, karstifikovane uvale, a Škrčka i Pošćenska dolina već su davno formirane doline. Vrhovi su bili blaži i viši. Tokom pleistocena vrhovi su bili izoštreni, naročito u centralnom delu, uvale su postale cirkovi, a doline valovi. Na svom putu iz cirkova ledničke reke iz Ališnice, Lokvice i Kalice sjedinile su se u reonu pod Međedom, izdubivši basen Crnog jezera i nastavile jedinstvenim ledenim tokom prema Pirlitoru i dalje u dolinu Tare. Za sobom su ostavile nepregledne morenske bedeme. Glacijalni reljef na Durmitoru ima mnoge specifičnosti. U vreme najhladnije etape u pleistocenu srednja godisnja temperatura na Žabljaku je bila oko -7°C (januarska oko -17°C, julska oko 2°C). To su temperature znatno niže od granice šume. Durmitor, izuzimajući delove kanjona, je bio bez vegetacije, izložen intenzivnim glacijalnim i periglacijalnim procesima oblikovanja reljefa. Na grebenima koji su štrčali iz leda i krajevima oko ledenog pokrivača, gde se odvijao periglacijalni proces, led je širio pukotine i drobio stene, a preko zamrznute podloge u vreme otopljavanja spiran je raspadnuti pokrivač u niže delove. U predelima pokrivenim ledom vršena je lednička erozija. Pokrenuti materijal lednici su nosili u niže predele. Intenzivnom raspadanju i odnošenju naročito su bili podložni delovi terena izgrađeni od dolomita, fliša, peskovitih i glinovitih stena. Durmitor je svojim geografskim položajem, visinom i vrlo razvijenim predglacijalnim kraškim reljefom predstavljao vrlo povoljan prostor za razvoj glacijacije. To je podpomognuto mlađim tektonskim uzdizanjima. Velika sabirališta leda postale su ranije formirane uvale i dolovi. Krašku eroziju zamenila je lednička, pa su uvale i dolovi postali cirkovi, a udoline su preinačene u valove. Reljef Durmitora uslovio je da su se izdvojila područja zapadne i istočne glacijacije. U zapadnom delu veliko sabiralište leda od lednika sa Prutaša predstavljao je Todorov do. Odatle su se lednici kretali preko Bljušturnog dola i Pirnog dola prema dolini Pive. Drugi lednik je išao preko sedla Prijespe, uvalom Bobanom, Mekim dolom i Krnjačom, a velika masa leda sabirana u Dobrom dolu kretala se prema jugoistoku ka dolinama Grabovice i Komarnice. Uvala Škrke takođe je bila veliko sabiralište leda i cirk u kojem se lednik stvarao, a odatle se kretao dolinom Sušice do Sušičkog jezera, koje je nastalo posle povlačenja leda iza čeone morene. Severno do Škrčkog lednika kretao se kraći lednik, koji se formirao u Kobiljoj glavi a završavao se neposredno iznad sela Nedajna. U istočnom području Durmitora bilo je više lednika, koji su u podnožju planine prelazili u prostrani platoski lednik Jezera. U severnom delu bila su dva velika lednika, koji su nastajali u cirkovima ispod Bobotova kuka, a kretali su se udolinama Lokvice i Ališnice. Širina valova koji je iza jedne morene ostavio posle povlačenja Zminje jezero iznosila oko 1.500 m. Iz visokih cirkova ispod Šljemena i Savinog kuka kretao se lednik Struge. Ovi lednici pri dnu su se spajali, kod Crnog jezera, koje je i formirano iza njihovih čeonih morena u već ranije formiranim uvalama Malog i Velikog Crnog jezera. U južnom delu istočnog područja Durmitora, na padinama Šljemena, formirao se lednik Valovitog i Srabljeg jezera. Ovaj lednik se u gornjem delu spajao sa lednikom Dobrog dola. Od leda koji su donosili lednici sa masiva Durmitora i onog koji se stvarao na zaravni Jezera u doba glacijacije postojao je platoski lednik. Osobito su prostrane i dosta debele morenske naslage na površi Jezera. Ovde su očuvane sve vrste morena: bočne, središnje, podinske, čeone, drumlini i dr. Sa Jezera, masiva Durmitora i Sinjajevine, kao i sa Pivske planine, gde je glacijacija zbog ekspozicije bila manje razvijena, spuštali su se lednički jezici niz udoline u kanjone. U fluvioglacijalnom nanosu ispod morena reke su stvorile brojne akumulacione terase. Poslednji ostatak leda na Durmitoru je Debeli namet u Velikoj kalici, koji još i danas potiskuje pred sobom minijaturnu čeonu morenu u blizini planinarskog bivaka. U doba intenzivne glacijacije jedinstvenom ledniku pripajao se lednik iz Dolova (iznad sela Bosače) koji se inače samostalno kretao duž Poljane ka Omaru na Tari. |
Durmitor
Proizvodnja; Autor: RTCG |
Grebeni i vrhovi
|
Sjeverni Durmitor
Štuoc (2104 m) - Pašina gomila (2196 m) - Gologlav (2196 m) - Crvena greda (2164 m) - Vedrica (2037 m) - Suva rtina (2284 m) - Velika rotulja (2092 m) - Sjekira (2283 m) - Šupljika (2310 m) - Previja (2256 m) Središnji Durmitor Zapadni dio: Bobotov vrh (1774 m) - Vagan (1776 m) - Trešteno brdo (1771 m) - Milogora (1815 m) - Planinica (Pivska) (2051 m) - Prečanska strana (2005 m) - Raklje (2159 m) - Krecmani (2056 m) Centralni dio: Suvi klek (2236 m) - Planinica (2330 m) - Prutaš (2393 m) - Gruda (2303 m) - Šareni Pasovi (Stit) (2248 m) - Bobotov kuk (2522 m) - Bezimen vrh (2487 m) - Đevojka (Soa) (2440 m) - Zupci (2309 m) - Minin Bogaz (2387 m) - Rbatina (2401 m) - Obla glava (2303 m) - Ćvorov Bogaz (2152 m) - Sagorjele ploče (2120 m) - Terzin Bogaz (2303 m) - Međed (2287 m) - Bandijerna (2409 m) - Milošev tok (2462 m) - Šljeme (2455 m) - Savin kuk (2313 m) - Stožina (1905 m) - Vjetrena brda (2231 m) - Uvita greda (2199 m) Jugoistočni dio: Sedlena greda (2227 m) - Ranisava (2084 m) - Ivica (1824 m) Južni Durmitor (poveznica) Ružica (2093 m) - Lojanik (2,091 m) - Boljska greda / Bolj (2091 m). |
Pogled na Savin kuk i Mali Međed
|
|
Šareni pasovi
Šareni pasovi, smješteni između Prutaša (u pozadini) i Bobotovog kuka, tipičan su primjer šarijaža flišnih stijena. Nabori stjenskih masa dobivaju nazive zavisno od toga kakav nagib ima njihova aksijalna ravan prema horizontali. Kod poleglih nabora aksijalna ravan je horizontalna, i kada uslijed snažnih usmjerenih pritisaka dođe do njihovog otkidanja i kretanja, nastaju navlake, ili složeni sustavi navlaka – šarijaži. Padine durmitorskih šarijaža išarane su horizontalnim valovitim pojasevima trave i kamena na podlozi tvrđih vapnenačkih crvenih i mekših sivih sedimenata, što im daje izuzetnu slikovitost. |
Geološka građa i razvoj
|
Durmitor je po mnogo čemu najimpozantnija planina u Dinaridima. Ovo je prostrana planinska oblast između dubokih kanjona Tare, Pive i Komamice i planine Sinjajevine.
Teritorija planine Durmitora svojom interesantnom morfološkom i geološkom građom od davnina je privlačila pažnju brojnih geologa i geografa, a i drugih stručnjaka prirodnih nauka (J. Cvijić, E. Tietze, J. Žujović, Z. Bešić, S. Luković, L. Marić i Lj. Golub, V. Knežević, J. Obradović, M. Marković, M. Mirković, B. Mirković, P. Vujisić i dr.). U geološkom sastavu Durmitora učestvuju karbonatne, silicijske i klastične stene gornjeg perma, trijasa, jure, krede i kvartara i vulkanske stene srednjeg trijasa i gornje jure (Bešić Z., 1953). |
Zahvala gosp. Vladanu Joviću na dozvoli za korištenje sadržaja diplomskog rada za potrebe ovoga poglavlja. IZVOR JOVIĆ, Vladan: Durmitor planina - reljef. Diplomski rad (Wladan blogspot) |
|
Geološka građa Durmitora
Paleozoik: Najstariji sedimenti otkriveni na Durmitoru su mlađepaleozojske, odnosno gornjopermske starosti. Nalaze se na uskom prostoru u ataru sela Đurđevića i Lever Tara. Zastupljeni su smeđesivim i sivim grauvakama, arenitima, alevrolitima i argilofilitima. Među slojevima alevrolita i argilofilita se nalaze proslojci i sočiva zatvorenih krečnjaka, sa čestim ostacima algi: Veermiporella nipponica, Eugonopdzllum magnu, Permocalculus sinicus, bentoskih forminafera: Schwagerina sp., Schubertella sp., i bioklastiti krinoida i skeleta ehinodermata. Trijas: Stene trijaske starosti izgrađuju najveći deo teritorije Durmitora. Zastupljene su karbonatne, silicijske, klastične i vulkanske stene. Na ovom prostoru su dosadašnjim ispitivanjima dokazana sva tri odeljka i to donji, srednji i gornji trijas. Donji trijas: Sedimenti donjeg trijasa su otkriveni u vidu više izolovanih većih i manjih partija ispod anzijskih krečnjaka, a u sledećim lokalnostima u kanjonu Tare: Dobrilovini, Siplju, Crkvinama, Budečevici, Đurđevića Tari, Bačveniku, Lever Tari i Tepcima, kao i na severnim i istočnim padinama Durmitora na levoj strani Mlinskog potoka, između Crnog jezera i Motičkog Gaja, u Javorju, Virku, Pašinoj vodi i oko Pošćenskog jezera. U Đurđevića i Lever Tari gornjotrijaski sedimenti leže konkoradantno preko sedimenata gornjeg perma. Od litoloških članova u donjem trijasu, ako se prati profil od baze prema vrhu, su zastupljeni pločasti sivozeleni, crveni i sivi liskunoviti peščari, kvarcno-liskunoviti peščari, alevroliti, crveni i žućkasti uslojeni kvarcni peščari, peskoviti laporci, tamnosivi i smeđi laporoviti krečnjaci, peskoviti krečnjaci sa ostacima gastaropoda i školjki, ređe smeđesivi oolitični krečnjaci i svetložuti i smeđežuti laporoviti dolomiti i dolomiti. U blizini Pošćenskog jezera crveni liskunoviti peščari i laporci sadrže tanke (0,05 m) proslojke uglja. Srednji trijas: Stene srednjeg trijasa su otkrivene na znatno širem prostranstvu. Zastupljene su sedimentne (pretežno karbonatne) i manje vulkanske stene. Krečnjaci i dolomiti su zastupljeni u kanjonu Tare u Donjoj Dobrilovini, Prenćanima, Brajkovači, Budečevici, Bačveniku, Đurđevića i Lever Tari i u Tepcima, na severoistočnim padinama Durmitora u Bosači, na Crvenoj Gredi, u Ališnici i na levoj strani Mlinskog potoka, kao i na istočnim padinama Durmitora u vidu manjih masa u Viriku i oko Pošćenskog jezera.U toku srednjeg trijasa na prostoru Durmitora dolazilo je i do vulkanskih izliva, koji su dali andezite između Mlinskog potoka, Bosače i Crvene Grede, u Nadgori i Tepcima i kerotofire u donjoj i gornjoj Dobrilovini. Preko vulkanskih stena leže krečnjaci na Crvenoj gredi u Tepcima i u Donjoj Dobrilovini, a u Gornjoj Dobrilovini zeleni i crveni rožnaci i krečnjaci. Andezite i keratofire u ovim lokalnostima prate i njihovi piroklastični ekvivalenti: vulkanske breče, tufovi i tufiti. Gornji trijas: Sedimenti gornjeg trijasa su otkriveni na užem prostoru od srednjetrijaskih. Izgrađuju delove Šljemena, Bandijerne i Ledene pećine, kao i na severnim padinama Prutaša u izvorišnom delu Sušice. Zastupljeni su uglavnom karbonatni sedimenti – krečnjaci i dolomiti, čija debljina iznosi oko 600 m. Jura: Sedimenti jurske starosti su otkriveni na uskim prostorima, i to u kanjonu Tare između Tepaca i Đurđevića Tare i u atru Premćana i Vaškova, u okolini Žabljaka između Bandijerine i Ališnice, na Pivskoj Planinici i Međugorju. Razvijeni su u faciji karbonata, dijabaz-rožnačkoj formaciji i faciji fliša. Dosadašnjim ispitivanjima dokazani su i izdvojeni sedimenti sva tri odeljka jure. Donja jura: Karbonatni sedimenti donje jure su zastupljeni na kanjonskim stranama Tare na južnim padinama Bunetine i između Podgore i Tepaca, između Malog i Velikog Štuoca i između Bandijerine i Ališnice, na severnim padinama Prutaša, Pivskoj Planinici i Međugorju. Razvijeni su u faciji amonitskih krečnjaka. U donjem delu profila zastupljeni su sivi, smeđi i smeđecrveni slojeviti (0,01-0,40 m) krečnjaci. Dalje slede: slojeviti i pločasti zatvoreni krečnjaci i laporovito-glinoviti krečnjaci sa tankim (do 2 sm) proslojcima listastih glinovitih laporaca. Profil se završava slojevitim zelenkastosivim i sivim kvrgavim laporovitim krečnjacima debljine 1-2 m. Debljina sedimenata donje jure iznosi od 20-25 m. Srednja jura: Sedimenti srednje jure su otkriveni u istim lokalitetima gde i donjejurski i na iste se kontinualno nadovezuju. Predstavljeni su slojevitim (0,30-0,60 m) smeđesivim i sivim krečnjacima sa ređim proslojcima i muglama rožnaca. Debljina im iznosi 20-40 m. Gornja jura: Za razliku od starijih odeljaka jurske periode, gornja jura je zastupljena u tri facije i to: faciji karbonata, dijabaznoj formaciji i faciji fliša. Karbonatni sedimenti su otkriveni u kanjonu Tare sa obe strane reke i na potezu od Lever Tare do Ćurevca i u predelu Bobotovog kuka i Bandijerine, na severnim padinama Prutaša u široj okolini Škrčkog jezera, na Pivskoj Planinici i u predelu Međugorja i Bolja. Leže konkordantno preko srednjejurskih na većem delu rasprostranjenja i na iste se kontinualno nadovezuju, a na uskom prostoru u predelu Međugorja erozionodiskordantno preko gornjeg trijasa, a delom i donje jure. Ovaj hijatus u Međugorju je označen tragovima boksita. Takva situacija je i u jugoistočnom delu terena od Međugorja, a u lokalnosti Kršnja (Ranisava i Ražana glavica), gde su crveni boksiti veće debljine (oko 3 m) i gde leže preko gornjotrijaskih, a delom i crvenih amonitskih krečnjaka donje jure. U okviru karbonatne facije gornje jure su zastupljeni svetlosivi i beličasti bankoviti i masivni krečnjaci. Tvorevine dijabazne formacije su otkrivene na desnoj strani Tare u ataru sela Prenćana i Vaškova u gornjim delovima kanjona. Leže preko pločastih smeđecrvenih i smeđih pločastih rožnaca i silicijskih laporaca srednje jure. Od litoloških članova u ovoj formaciji su zastupljeni rožnaci, grauvake, alveroliti i glinci sa tanjim sočivima pločastih krečnjaka. Jursko-kredni fliš: U kanjonu Tare na prostoru između Glibaća i Pirilitora, zatim između Ališkog potoka i mosta na Tari, kao i oko Zabojskog jezera, su otkriveni sedimenti fliša koji pripadaju najvišoj juri i najstarijoj kredi. Leže eroziono-diskordantno preko bankovitih krečnjaka. Od litoloških članova u sastav fliša ulaze: bazalne breče i konglomerati, grauvke, alevrolti, kalkruditi, kalkareniti, laporoviti krečnjaci (biomikriti), laporci i rožnaci. Bazalne breče i konglomerati se javljaju u vidu banaka debljine 0,80-1,5 m, a debljina im iznosi 1-15 m. Izgrađene su od komada i valutaka krečnjaka i rožnaca i ređe zelenih vulkanskih stena. Preko breča i konglomerata leže sedimenti fliša, a to su kalkruditi, kalkareniti, grauvke i laporci. Kreda: Kredni sedimenti su otkriveni na jugozapadnim padinama Durmitora u predelu Prutaša, Vjetrenih brda, Sedla, Dobrog dola, Ružice, Lojanika, Todorovog dola i Bolja. Razvijeni su u karbonatnoj faciji Durmitorskog fliša. Pripadaju donjoj kredi. Donja kreda: Sedimenti karbonatne facije donje krede izgrađuju terene Ružice, Lojanika i Bolja. Leže konkordatno preko karbonatnih sedimenata gornje jure, na koje se kontinualno nastavljaju. Od litoloških članova su zastupljeni slojeviti i bankoviti (0,70-2,5 m, a najčešće 1,5-2 m) svetlo i srednje sivi krečnjaci. Debljina sedimenata donje krede iznosi oko 500 m. Durmitorski fliš: Sedimenti Durmitorskog fliša su razvijeni na južnim padinama Durmitora, između Pivske i Durmitorske Planinice, Bobotovog kuka i Šljemena na severoistoku i Ružice, Lojanika i Bolja na jugozapadu. Od njih su izgrađeni tereni Todorovog dola, Dobrog dola, Prutaša, Vjetrenih brda, Uvite grede, Stožine i Sedlene grede. Leže eroziono-diskordatno preko krečnjaka gornje jure na Pivskoj Planinici i Prutašu i krečnjaka donje krede u Todorovom i Dobrom dolu i na Bolju. Na jugozapadnim padinama Planinice, Bobotovog kuka i Šljemena preko sedimenata fliša su navučeni sedimenti – krečnjaci gornjeg trijasa i jure. U okviru fliša se mogu izdvojiti dva superpoziciona paketa i to: – bazalne krečnjake breče i konglomerati i – serija intrasprudita, kalkrudita, biomikrita i laporaca. Prvi superpozicioni paket izdvojen u Durmitorskom flišu čine heterogene krečnjačke breče i konglomerati. Javljaju se u vidu banaka debljine 1-2,5 m. Boje su sive i bledožućkaste. Izgrađeni su od komada (veličine od 0,01 do 0,30 m) krečnjaka gornje jure. Debljina breča i konglomerata je promenljiva i iznosi od 10-30 m. Drugi superpozicioni paket fliša je pretežno karbonatnog sastava. U većini slojeva ovih sedimenata se nalaze mugle, a između slojeva proslojci i sočiva rožnaca. Na osnovu izučavanja sastava sedimenata fliša zaključeno je da je materijal za njegovo stvaranje poticao sa terena izgrađenog od karbonatnih sedimenata jure i krede iz jugozapadnog područja i vulkanita i karbonita trijasa, karbonata jure i dijabaz-rožnačke formacije jure severoistočnog područja. Debljina sedimenata fliša iznosi oko 500 m. Kvartar: Kvartarne tvorevine zauzimaju široko prostranstvo na istočnim i severoistočnim padinama Durmitora, a manje u dolini Tare, Sušice i Komarnice. Predstavljene su morenskim materijalom, glaciofluvijalnim sedimentima, deluvijalni i aluvijalnim sedimentima i siparima. Morene zauzimaju veliko prostranstvo na istočnim padinama Savinog kuka i Međeda i oko Pošćenskog jezera, u Javorju, Virku i Motičkom gaju, zatim na širem području Žabljaka, između Žabljaka, Bosače i Nadgore i između Sedla i Stožine na južnim padinama Durmitora, kod Škrčkih jezera, u predelu Studene na severoistočnim padinama Treskavca, na levoj strani Sušice u ataru Nedajna i na desnoj strani Sušice u ataru sela Crna Gora na zapadnim padinama Malog Štuoca. Glaciofluvijalni sedimenti se nalaze u kanjonu Tare u ataru sela Dobrilovina i Budečevica. Predstavljeni su većim šljunkovima i slabo vezanim konglomeratima koji su izgrađeni od valutaka, krečnjaka, peščara, rožnaca i vulkanita. Deluvijum je zastupljen u kanjonu Tare ispod strmih ostenjaka, kao i na padinama većih brda u predelu Durmitora i u kanjonu Sušice i Komarnice. Izgrađen je od blokova i komada krečnjaka. Aluvijalni nanos izgrađuje zaravni pored reka Tare, Sušice i Komarnice, a čine ga uglavnom šljunkovi i peskovi. b) Tektonske karakteristike Durmitora Teren se odlikuje složenom tektonskom građom, što je posledica snažnih tektonskih pokreta kojima je u toku geološke istorije bio zahvaćen. U toku dosadašnjih ispitivanja za ovo područje postoji nekoliko tektonskih rejonizacija od strane više istraživača. Po tumačenju tektonike Dinarida K. Petkovića (1961) ovaj prostor pripada navlaci Visokog krša i Zoni paleozojskih škrljaca i mezozojskih krečnjaka. Po Z. Bešiću (1939) teren pripada Kučkoj i Durmitorskoj kraljušti. J.P. Ramonoux (1970) na ovom prostoru izdvaja tri tektonske zone: zona Prekarsta, zona Durmitora i zona Lima. Po tektonskoj rejonizaciji Dinarida M.D. Dimitrijevića (1982) ovaj prostor pripada Sarajevskoj sigmoidi i istočnobosanskoj Durmitorskoj oblasti. Na osnovu svega može se prihvatiti da ovaj teren pripada sledećim tektonskim jedinicama (Mirkovic M., 1983).
Durmitorska tektonska jedinica je reversno kretana preko Kučke tektonske jedinice duž regionalne durmitorske dislokacije. Na čelu Durmitorske tektonske jedinice preko Durmitorskog fliša leže sedimenti gornjeg trijasa i jure. Ova tektonska jedinica obuhvata teren kanjona Tare od Poda do ušća Selačke reke u Taru i od Bačvenice dalje niz Taru u pravcu zapada, kao i šire područje Durmitora i Žabljaka. U njenoj građi učečstvuju donjotrijaski klastični sedimenti, karbonatne, silicijske i vulkanske stene srednjeg trijasa, karbonati gornjeg trijasa i jure i jursko-kredni fliš (titon-berijas). Severoistočnu granicu Durmitorske tektonske jedinice predstavlja čelo tektonske jedinice Ćehotine koje se veoma dobro uočava u predelu Lever Tare, gde permski i donjotrijaski klastiti leže preko jursko-krednog fliša. Na intenzitet kretanja tektonske jedinice Ćehotine preko Durmitorske tektonske jedinice ukazuju tri tektonska prozora u kanjonu Tare između Lever Tare i Đurđevića Tare. Ovi tektonski prozori su izrađeni od sedimenata jursko-krednog fliša. Slojevi sedimenata trijasa i jure Durmitorske tektonske jedinice ispresecani su brojnim poprečnim i uzdužnim gravitacionim rasedima i pukotinama. Na istočnim padinama Durmitora (Savinog kuka) ističe se reversni rased- kraljušt Javorja, čija se trasa može pratiti od Pošćenskog jezera na jugu pa preko Javorja, Komarskog kraja, Mioč poljane i dalje dolinom Mlinskog potoka do Zmijinjeg jezera, na severu, odakle skreće prema severozapadu u pravcu Sušičkog jezera. Duž ove kraljušti-reversnog raseda su navučeni kvarcni i liskunoviti peščari donjeg trijasa preko slojevitih i bankovitih krečnjaka. Padni ugao ravni duž koje je izvršeno kretanje se kreće od 45-75°. Gravitacionim rasedima sedimenti trijasa Durmitora su izrazdvajani u brojne veće i manje blokove. Od većih gravitacionih raseda, izdvajaju se rased Ališnice, rased Lokvica i raded na južnim padinama Malog Štuoca. Tektonska jedinica Ćehotine obuhvata teren između Lever Tare i ušća Selačke reke u Taru, kao i delove kanjonskih strana na levoj strani Tare od Selišta na jugoistoku do Šljivanskog na severozapadu. Izgrađena je od klastičnih sedimenata gornjeg perma i donjeg trijasa i tvorevina dijabaz-rožnačke formacije i jure. Slojevi sedimenata su ubrani u nabore i izraskidani brojnim dužim i kraćim gravitacionim rasedima. Od većih naboranih oblika izdvajaju se prevrnuta antiklinala Đurđevića Tare, čija osa tone u pravcu ZSZ. Jezgro antiklinale grade sedimenti gornjeg perma. Antiklinala je raskinuta rasedom Krlja pravca pružanja JZ-SI. U istočnom bloku ovog raseda ispoljava se prevrnuta antiklinala Selačke reke koja tone u pravcu JI , a jezgro joj izgrađuju klastiti donjeg trijasa. U užem području Đurđevića Tare ističe se gravitacioni rased Aluga duž koga su u predelu Rasove dovedeni u isti nivo donjotrijaski klastiti i krečnjaci. |
Klima
Vode
|
Hidrografski objekti na ovoj planini, koja dostiže visinu od 2.523 m, brojni su i raznovrsni. To je posledica geografskog položaja, klime, geološkog sastava, tektonike, velike horizontalne i vertikalne disekcije reljefa, biogeografskih specifičnosti i savremenog delovanja čoveka. Hidrografski objekti na Durmitoru su različiti po načinu i vremenu postanka, dimenzijama, fizičkim i hemijskim osobinama, stepenu proučenosti, živog sveta i načinu savremenog iskorišćavanja. Najznačajniji hidrografski objekti Durmitora su reke, jezera i izvori. Za bolje iskorišćenje hidrografskih objekata neophodna su detaljna specijalistička istraživanja, izrada katastra, utvrđivanje vodnog bilansa i iznalaženje najboljih preventivnih mera zaštite od zagađivanja. Durmitor je jedna od najprostranijih, najviših i najpoznatijih planina Crne Gore. Davno je privukao pažnju istraživača različitih struka, te spada u red najbolje proučenih planina Balkanskog poluostrva. Od vremena austrijskog naučnika E. Tietze, koji je 1884. godine publikovao interesantno delo o geologiji Crne Gore, i nemačkog istraživača Kurta Nassreta, koji je 1895. godine objavio knjigu o fizičkoj geografiji Crne Gore, preko Jovana Cvijića, koji je tokom leta 1897. godine 14 dana proučavao Durmitor i zatim objavio nekoliko radova neprolazne vrednosti, do naših dana, izrastala je i izrasta zanimljiva bibliografska građa o ovoj lepoj planini.
Iz fizičke geografije ka specijalističkim hidrološkim proučavanjima voda Durmitora put je bio dug i uglavnom nesinhronizovan i nekoordiniran. Bez obzira na brojne istraživače, naučne radove, studije i elaborate, još uvek nemamo dovoljno celovitih monografija i interdisciplinarnih studija o hidrografskim objektima, pojavama i procesima na Durmitoru, niti su uspešno rešeni neki vodoprivredni problemi. Ovakvo stanje je, pored ostalog, posledica činjenice da su hidrografski objekti evolutivna kategorija, da su neki teško pristupačni, da nisu ”vredni” pažnje, da nema dovoljno sistematskih praćenja pojava i procesa na stalnim hidrografskim stanicama, kao i neispravnog shvatanja da će se neki hidrografski problemi rešiti sami po sebi. Hidrografske predispozicije
Smešten u severnom delu Crne Gore, Durmitor se nalazi na pravcu putanje ciklona Vd, koja zahvata deo Jadranskog mora uz njegovu severoistočnu i istočnu obalu i izvesna prostranstva kopnenog okruženja. Cikloni, kao nosioci nestabilnog vremena i padavina na putanji Vd uslovljavaju velike količine padavina, a posebno krajem jeseni (novembar), početkom zime (decembar), kao i početkom proleća (mart). Prema klasifikaciji klimata W. Kepena, Durmitor se može označiti simbolima Cs”b(x) koji označavaju prelaznu varijantu etezijske klime svežih leta i hladnih zima, koja zbog značajne nadmorske visine prelazi u klimate Dfwbh i Dfwcx”, koji označavaju umereno hladna planinska prostranstva umerenih geografskih širina (Dukić D., 1981). Pri svemu tome za hidrografske prilike Durmitora od posebnog su značaja dugo trajanje snežnog pokrivača i njegova velika debljina. Od početka novembra jedne do kraja marta naredne godine zbog izlučivanja padavina u vidu snega, koji se zbog niskih temperatura vazduha ne otapa, na Durmitoru traje prividna (fiziološka) suša, na jezerima i rekama javljaju se minimalni vodostaji i proticaji, a na izvorima i vrelima minimalna izdašnost, po vrednosti često ispod letnjih. Specifični oticaj kao najbolji pokazatelj bogatstva vodom svodi se na minimum, da bi u vreme otapanja snega bio nekoliko puta veći od trenutno izlučenih padavina. Najveći deo Durmitora i prostora koji mu geološki i morfološki gravitira izgrađen je od mezozojskih i tercijarnih krečnjaka i dolomita, gornjekrednog fliša klastičnih sedimenata paleozojske i srednje tirjaske starosti, dijabaz rožnjačkih formacija, eruptiva i verfenskih peščara. Stenovite mase su različitih vodonosnih svojstava i međusobnih odnosa, te se na kratkim rastojanjima Durmitora sreću krajnje kontrasni hidrografski objekti i neobični hidrografski sistemi površinskih i podzemnih sektora, koji uz odstupanje orografskog od hidrografskog razvođa uslovljavaju pojavu jedinstvene bifurkacije vode Crnog jezera. Na sve to nadovezuju se složena tektonika i morfologija, sa dominantnom centralnom planinskom masom i duboko usečenim kanjonskim dolinama, ka kojima se drenira celokupna površina Durmitora. Durmitor se sastoji iz tri jasno izražene morfološke celine, od kojih svaka na svoj način određuje hidrografske pojave, procese i objekte. Centralni deo je predstavljen glavnom planinskom masom, koja se diže do 2.523 m. Kao takva prima najveću količinu padavina, ali zbog krečnjačkog sastava stena i terena specifične morfologije, sem nekoliko manjih ledničkih jezera, lokava i izvora slabe izdašnosti, nema značajnijih hidrografskih objekata. Istočni deo Durmitora predstavljen je Jezerskom površi visine 1400-1500 m. Nazvana tako po jezerima poznata je i po nekoliko lokava i povremenih vodnih tokova, koji se uglavnom gube u izduhama. Na zapadu je Pivska površ izrazito karstifikovana i gotovo bez stalnih i vodom bogatih hodrografskih objekata. Glavni greben Durmitora predstavlja ostatak nekadašnje prostrane površi. Na ovo je ukazao E. Tietze, a približnu visinu najviših vrhova zapazio je i J. Cvijić. Po njemu izdizanje se vršilo duž dislokacije koja se zapaža na kontaktu Durmitorskog grebena i Jezerske površi. Ovaj kontakt predstavlja pojas interesantnih hidrografskih objekata, pojava i procesa. Najviša Durmitorska površ raščlanjena je erozijom tokova koji su polazili iz najviših delova planine i tekli na istok i zapad. Velika erozivna moć objašnjava se znatnom količlinom padavina i izdizanjem površi. Kraškim procesom, prvobitna rečna mreža je dezorganizovana. Rečne doline su pretvorene u sistem uvala u kojima su se za vreme pleistocena formirali i kretali lednici, koji su od značaja za postanak jezera. Poznavanje paleohidrografije Durmitora od izuzetnog je značaja za pravilno shvatanje sadašnjih hidrografskihprilika. Jezerska i Pivska površ su fluvijalnog porekla i razvijene su oko Tare, Komarnice, Bukovice, Pive i Sušice. Pivska površ je od glavnog durmitorskog grebena odvojena dolinom Sušice, te nije prekrivena morenskim materijalom. Tokom vremena je skrašćena paje bezvodna. Jezerska površ je neposredno vezana za glavni durmitorski greben i predstavlja njegovu podgorinu. Na njoj je za vreme pleistocena postojao prostran platoski lednik, najveći te vrste u Dinaridima i na Balkanu. Lednik je morenskim materijalom zasuo prvobitne oblike fluviodenudacionog i kraškog reljefa. Iznad naslaga morena dižu se samo bezvodne i usamljene krečnjačke glavice. One su uslovile akumulaciju morenskog materijala u vidu izduženih bedema, između kojih su formirane međumorenske depresije. One koje su vremenom ispunjene vodom pretvorene su u jezera i lokve. Dna kanjonskih dolina Pive, Tare, Sušice i Komarnice u odnosu na najviše delove Durmitora niže su 2000 m, a u odnosu na površi 1000 m. Veliko vertikalno usecanje posledica je poremećaja donje erozivne baze izazvane povlačenjem Panonskog mora, odnosno usecanjem njegove otoke na prostoru sadašnjeg Đerdapa. Regresivna erozija izazvana stvaranjem Đerdapskih terasa u pliocenu je preko Drine doprla do Tare i Pive i ostavila jasne tragove. Površina Durmitora je zbog toga postala još bezvodnija. Slabiji vodni tokovi su zbog manje vertikalne erozije visinski zaostali i počeli gubiti vodu u ponorima krečnjačke mase. Biogeografske osobenosti Durmitora posledica su njegove klime i vodnog bogatstva, ali i faktor od uticaja na stanje hidrografskih objekata. Šume, livade, pašnjacii suvati sprečavajueroziju, regulišu intenzitet oticanja padavina, omogućuju duže zadržavanje snežnog pokrivača i utiču na termički režim vode i vazduha. Za razliku od toga, hidrofilna vegetacija osvaja neka jezera i procesom eutrofizacije pretvara ih u zamočvarene prostore. Složeni odnosi hidrografskih objekata i živog sveta uslovljavaju niz specifičnosti ekosistema. Kaptiranjem izvora i vrela za potrebe vodosnabdevanja, ispuštanjem nedovoljno prečišćenih otpadnih voda, pregrađivanjem kanjona Pive nizvodno od Plužina i stvaranjem veštačkog jezera Mratinje, sečom šume, đubrenjem obradivih površina, izgradnjom stambenih, privrednih i turističkih objekata i odgovarajuće infrastrukture, čovek i društvena zajednica utiču pozitivno i negativno na promene hidrografskih prilika Durmitora (Burić M., 1985). |
Zahvala gosp. Vladanu Joviću na dozvoli za korištenje sadržaja diplomskog rada za potrebe ovoga poglavlja.
IZVOR JOVIĆ, Vladan: Durmitor planina - reljef. Diplomski rad (Wladan blogspot) 
Pogled s obale Vražjeg jezera prema masivu Durmitora
|
Hidrografski objekti
|
Hidrografski objekti Durmitora su brojni i raznovrsni po načinu postanka, izgledu, starosti, evolutivnoj fazi, geografskom položaju, fizičkim i hemijskim osobinama, živom svetu, stepenu proučenosti, načinu savremenog korišćenja, opasnostima od degradacije i opštem značaju. Pripadaju slivovima Sušice, Komarnice, Bukovice, odnosno Pive i Tare kao osnovnim tokovima ovog područja.
Na Durmitoru i u njegovom neposrednom okruženju postoje: – Stalni rečni tokovi (Piva, Tara, Bistrica, Komarnica); – Periodski rečni tokovi (Sušica, Žabljačka rijeka, Motički potok, Veliki potok, Bijeli potok, Mlinski potok, Srndaljica, Virski potok, Striježevica); – Podzemni rečni tokovi (Žabljačka rijeka od ponora do Bjelih bukova, tok od Malog Crnog jezera do Dubrovskih vrela u Komarnici, Sušica, voda sa Jezerske površi ka Ljutici); – Prirodni hidrografski objekti (Crno jezero, Barno jezero, Ševarita lokva, Marića bare, Lokvica, Zeleni vir, Čelina, Ljutica, Piva, Tara, Sušica); – Antropogeni hidrografski objekti (akumulacije Mratinje na Pivi i na Glavi Bukovice); -Tranzitni rečni tokovi (Tara, Piva, Komarnica sa Pridvoricom); – Domicilni hidrografski objekti (Škrčka jezera, Riblje jezero, Jablan bara, Surutka, Verezina voda, Oko, Čelina, Ljutica, Mlinski potok, Toplik, Zeleni vir, vodopad Skakala); – Prepleistoceni hidrografski objekti (Piva, Tara, Komarnica, Bukovica, Bistrica, Draga); – Postpleistoceni hidrografski objekti (Crno jezero, Riblje jezero, Zmijinje jezero, Zminičko jezero, Vražije jezero, Čelina, Bijeli bukovi, Dubrovska vrela, Žugića bare); – Periodski limnološki objekti (Sušičko jezero); – Stalni limnološki objekti (Modro jezero, Valovito jezero, Škrčka jezera, Zabojsko jezero, Malo jezero, Malo i Veliko jezero kod Pošćenja, akumulacija Mratinje); – Stalni talmatološki objekti – močvare i lokve (Barno jezero, Goveđa lokva, Gostaja, Okruglica, Zeleni vir, Lokvica, Begova bara, Miloševa lokva, Lokva u Crepulj poljani, Surutka); – Periodski paludološki objekti – močvare i bare (Žugića bare, Ševerita lokva, Marića bare, Suva lokva, Macanske bare, Jezera u Bobanu, Virske bare, Ibrik, Bučan bare, Krstajić bare); – Stalni izvori i vrela (Ljutica, Bukovica, Ravnjak, Bjelovac, Ćorbudžak, Mišovi bukovi, Bjeli bukovi, Lazin kamen, Sige, Turska glava, Kaluđerovača, Nazdrić, Oko, Jezerac, Sokolac); – Periodski izvori i vrela (Čelina, Toplik, Pašinac, Studenac, Kamenica, Pištelina, Marica, Šarban, Točak); – Eutrofni hidrografski objekti – bogati organskim materijama (Barno jezero, Goveđa lokva, Pošćensko jezero, Ševarita lokva); – Oligotrofni hidrografski objekti – siromašni organskim materijama (Crno jezero, Piva, Tara, akumulacija Mratinje, Komarnica, Bistrica, Škrčka jezera, Surutka, Zeleni vir, Modro jezero); – Oligosaprobni hidrografski objekti – čiste vode bogate kiseonikom (Crno jezero, Modro jezero, Škrčka jezera, Piva, Tara, Komarnica, Sušica, Čelina, Ljutica, Oko); – Mezosaprobni hidrografski objekti – slabije zagađena voda, tj. smanjena količina kiseonika (Barno jezero, Zminičko jezero, Ševarita lokva, Pošćensko jezero, Valovito jezero); – Polivalentni i polifazni hidrografski objekti (Tara, Piva, Komarnica, Sušica, Žabljačka rijeka, Barno jezero, Crno jezero); – Monovalentni i monofazni hidrografski objekti (Valovito jezero, Modro jezero, Riblje jezero, Čelina, Ljutica, Savin izvor); – Naturalni – prirodni objekti (Ljutica, Ravnjak, Čelina, Vražje jezero, Ševarita lokva, Žabljačka rijeka, Zeleni vir); – Antropogeno izmenjeni – zajaženi ili kaptirani hidrografski objekti (Piva, Glava Bukovice, Oko, Pašinac, Šaransko oko, Pištet, Studenac); – Nestali hidrografski objekti (Vrelo Pive); – Novostvoreni hidrografski objekti (akumulacije Mratinje, Glava Bukovice). Osim navedenih, moguće su i druge klasifikacije hidrografskih objekata Durmitora, čime bi se još jasnije istakla njihova raznovrsnost, a time potvrdio i značaj za dalja proučavanja u smislu svrsishodne valorizacije, zaštite i unapređenja. Među hidrografskim objektima Durmitora, prepoznatljivošću, značajem, specifičnostima režima i vodnog bilansa, turističkom privlačnošću, energetskim potencijalom, mogućnostima valorizacije i potrebama preventivne zaštite ističu se reke Tara i Piva i Crno jezero. 
Crno jezero
|
|
Rijeke
Reka Tara je jedan od sinonima Crne Gore. Zajedno sa neponovljivom kanjonskom dolinom na sektoru Durmitora 17.1.1977. godine, na osnovu programa ”Čovek i biosfera”, OUN su je uvrstile u ekološke rezervate biosfere naše planete. Tara nastaje od nekoliko izvorišnih krakova u podnožju Žiova i Komova. Teče između Sinjavine, Bjelašnice, Ljubišnje i Durmitora. Posle toka od 141 km spaja se sa Pivom i gradi Drinu. Izvorišni deo Tare je na nadmorskoj visini od 1.530 m, a sutok sa Pivom na 433 m nadmorske visine. Površina sliva Tare je 1.900 km². Prosečni proticaj iznosi 77 m3/s (Gavrilović Lj., Dukić D., 2002). Sliv i reka se odlikuju znatnim vodnim potencijalom, te su bili predmet čestih proučavanja i planiranja za potrebe proizvodnje električne energije. Tara pripada dinarsko-makedonskoj varijanti nivalno-pluvijalnog režima, sa visokim mesečnim vodostajima i velikim mesečnim proticajima u maju, aprilu i martu i niskim mesečnim vodostajima i malim mesečnim proticajima u avgustu, septembru, julu i decembru. Za razliku od srednjih mesečnih vodostaja, ekstremne vrednosti su jasno naglašene. U Crnoj Poljani maksimalni vodostaj je dostigao 307 cm (23.10.1974), a minimalni 12 cm (30.9.1985). Odgovarajući pokazatelji kod Trebaljeva su 477 cm (23.10.1974) i 4 cm (10.10.1985). Apsolutna amplituda vodostaja reke Tare kod Bistrice dostiže 642 cm, jer je maksimalna vrednost 637 cm (24.10.1974) a minimalna -5 cm (8.10.1975). Još veće vrednosti apsolutnih vodostaja su kod Đurđevića Tare, gde je maksimum 646 cm (24.10.1974), a minimum -20 cm (6.10.1961). Kod sela Tepca, maksimalni vodostaj Tare je zabeležen 17.11.1979. (432 cm), a minimalni 15.10.1961. (-21 cm) (Purić M., Mihailović P., 1983). Promene vodostaja jasno se odražavaju na iznose i vremensku raspodelu proticaja. Za višegodišnji period osmatranja karakteristično je da je srednji godišnji proticaj Tare na sutoku sa Pivom 77 m³/s, srednji maksimalni mesečni proticaj 275 m³/s, a srednji minimalni 29 m³/s, apsolutnomaksimalni proticaj 969 m³/s (17.11.1979.) i apsolutnominimalni 6 m³/s (oktobar 1985). Na osnovu registrovanih proticaja reke Tare, izračunat je specifičan oticaj. Na sve tri vodomerne stanice njegove najveće srednje mesečne vrednosti su u aprilu i uslovljene su otapanjem snega u slivu u obimnim prolećnim kišama. Za razliku od toga, u Trebaljevu i Bistrici minimumi srednjeg mesečnog specifičnog oticanja su u avgustu, a kod Đurđevića Tare u septembru. Vrednosti su 16, odnosno, 9 i 10 puta manje od maksimalnih i jasno ukazuju na promenljivo bogatstvo sliva Tare vodom, kako po mesecima tako i po godišnjim dobima. Obilju vode u proleće krajnji je kontrast presušivanje niza hidrografskih objekata krajem leta i početkom jeseni. Zbog toga na Durmitoru i u slivu Tare u celini ima dosta periodskih hidrografskih objekata, te je vodosnabdevanje otežano, posebno izrazito sušnih godina, kakva je bila 1985, kao i ukraškim terenima koji su bezvodni na površini. U važnije hidrološke pokazatelje reke Tare ubrajamo temperaturu i hemijske odlike njene vode. Zbog planinskog sliva, velikih nadmorskih visina i obilja vode hladnih izvora i vrela Tara ima hladnu vodu tokom čitave godine. Najniže srednje mesečne temperature vode su u januaru i februaru, a najviše u julu i avgustu. Na vodomernoj stanici Bistrica, u periodu 1977. do 1984. sa 1986. godinom, srednje mesečne temperature vode (u °C), bile su u januaru 4,1, februaru 4,3, martu 5,3, aprilu 6,0,maju 8,0, junu 10,8, julu 12,6, avgustu 12,3, septembru 10,7, oktobru 9,1, novembru 6,3 i decembru 4,7. Srednja godišnja temperatura vode iznosila je 7,8°C. Za razliku od toga izrazito visoke temperature vode (15°C) registrovane su 6.7.1981. godine i 25.7.1983. godine, a izrazito niske (0,6°C i 0,8°C) 8.1.1979. godine i 9. i 10.1.1978. godine (Purić M., Mihailović P., 1983). Niskim temperaturama vode, obimnom hranjenju reke izvorskom vodom i slabom naseljenošću sliva odgovara zavidan kvalitet vode reke Tare, naročito u njenom gornjem toku. Ovde Tara pripada rekama I klase boniteta, odnosno, oligosaprobnim – čistim vodama. Bistra je, bez boje i mirisa. Bogata je kiseonikom i ima neznatne vrednosti BPK5 i utroška kalijum permanganata. Slobodnog amonijaka, fenola, deterdženata, saponina, cijanida, nitrata i nitrita nema. Međutim, pre ulaska na durmitorski sektor prima izvesne količine nedovoljno prečišćenih otpadnih voda gradskih kanalizacija (Kolašin, Mojkovac) i industrijskih objekata (ŠIK ”Tara”- inpregnacija drveta, FAK fabrika aluminijumsko-čeličnih užadi, DIK ”Vukan Krušćić”, Industrija ”4. novembar”, Brskovo – rudnici olova i cinka), te dolazi do pogrošavanja kvaliteta. Zapaža se prisustvo gvožđa, olova, bakra i cinka. Vrednost biološke potrošnje kiseonika raste, fenol označava IIklasu boniteta. Broj koli-klica (dozvoljeno 2000/ cm³) povremeno dostiže 24.000, a zabeleženo je i 240.000. U odnosu na mnoge reke Crne Gore, Tara je čist vodotok, ali s obzirom na kategoriju zaštićenosti i značaj koji je dobila uvršćavanjem u ekološke rezerve biosfere na Zemlji, moraju se činiti stalni napori na održavanju kvaliteta vode (Burić M., 1985). Druga po veličini i hidrografskom značaju reka u okruženju Durmitora je Piva, leva sastavnica Drine. Nastaje od vode jakog kraškog vrela Sinjac, koje je posle izgradnje brane za hidroelektranu ”Mratinje”, potopljeno. Piva je dugačka 78 km. Odlikuje se kanjonskom dolinom i ima nekoliko pritoka, među kojima se posebno ističe Komarnica. Najviši srednji mesečni vodostajii najveći proticaji su u maju, a najniži u januaru. Prirodne odlike reke i njene doline su poremećene stvaranjem akumulacije Mratinje, čija je brana visoka 220 m i nalazi se 9 km uzvodno od Šćepan polja. U jezeru je akumulirano 850 miliona m³ vode, koja omogućuje instaliranu snagu hidroelektraneod 360 MW i godišnju proizvodnju električne energije od 860 miliona kwh. |
Jezera
|
Prve naučno proverene i sistematizovane podatke o jezerima Durmitora sreću se u radovima Jovana Cvijića. Izdvajajući različite erozivne i akumulativne oblike glacijalnog reljefa, postavio je osnove za klasifikaciju ledničkih i kraških jezera na Durmitoru. Uz morfometrijske podatke, predstavio je elemente vodnog bilansa jezera, analizrao postanak jezerskih basena i kartirao izvore i vrela u priobalju. Jezera Durmitora bila su i ostala hidrografski element za prepoznavanje ove planine, jer ih na relativno malom prostoru ima dosta. Različita su po načinu postanka, dimenzijama, fazama evolucije, značaju za okruženje, savremenom izgledu, vodnom bilansu, termičkim, hemijskim i fizičkim osobinama vode i drugim pokazateljima. Uz ona koja se jasno uklapaju u limnološku definiciju jezera, ima i takvih hidrografskih objekata koja se neopravdano uvršćuju u jezera (Barno jezero, Goveđa jezera, Surutka, Zeleni vir, Suva lokva, Begovica, i dr.). Za vreme pleistocena Durmitor je bio zahvaćen intenzivnom glacijacijom. Lednici različitih dimenzija usled dugog trajanja i velike erozivne i akumulativne moći ostavili su brojne tragove svog postojanja u reljefu. U najbolje dokaze erozivnog i akumulativnog delovanja lednika ubrajaju se manja i veća udubljenja, a u nekima od njih i do naših dana održavaju se turistički, ekološki, biološki, hidrografski i geografski interesantni objekti – jezera. Među planinama Crne Gore po površini jezera Durmitor je na drugom mestu, iza Prokletija, gde se posebno ističe Plavsko jezero. Po ukupnoj zapremini vode u jezerima Durmitor je prva planina u Crnoj Gori, ispred Prokletija, Volujka, Lukavice i Bjelasice. To svojstvo Durmitora od posebnog je značaja za ukupno vodno bogatstvo planine i plansku valorizaciju za različite potrebe.
Baseni jezera na Durmitoru su ledničkog porekla. U procesu formiranja jezera, osimglacijalne erozije i akumulacije, od značaja je nasleđena struktura reljefa, poznata po tektonskim poremećajima, različitim odnosima krečnjačkih i vododrživih stena, kao i nepodudaranju hidrografskog sa orografskim razvođem. Geološka osnova i padavine od značaja su za postojanje izvora, vrela i rečnih tokova koji određuju osnovne karakteristike vodnog bilansa postojećih jezera, a od značaja su i za termički režim i živi svet. Jezera Durmitora nastala su krajem ledenog doba. Neka su na krečnjačkom terenu, te je njihova evolucija neizvesna, jer je krečnjak Durmitora jako skrašćen. U slivovima i priobalnom pojasu nekih jezera razvijena je erozija, te se jezerski baseni zasipaju i postaju plići. Takvo stanje ukazuje da su jezera evolutivni hidrografski objekti. Posmatrana u celini, sva jezera Durmitora imaju hemijski i bakteriološki čistu vodu. Odlikuju se normalnom termičkom stratifikacijom vode za vreme leta i inversnom za vreme zime, kada su pokrivena ledenom korom. Siromašna su organskom materijom i imaju neujednačen vodni bilans. Nizom hidrografskih specifičnosti, estetskim i kuriozitetnim pojavama, pokušajima poribljavanja i zahvata vode odlikuje se Crno jezero, jedan od simbola Durmitora, kome su se posvećivali posebni naučni skupovi, studije i elaborati.
|
RTCG: Jezera Durmitora
Datum objave: 8.11.2011. Duklja - Zeta - Crna Gora Opis: Emitovano 2. novembra 2011. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Izvori i vrela
|
Bez obzira na veliku količinu padavina, na Durmitoru nema vodom bogatih izdani, što je posledica geološkog sastava i tektonskog sklopa terena. Zbog toga su podzemne vode gotovo neuhvatljive za rešavanje problema vodosnabdevanja. Na krečnjačkim prostranstvima Durmitora podzemna voda koja hrani izvore i vrela nalazi se u složenim sistemima pukotina i kanala, čije pravce pružanja, dubinu prodiranja, dimenzije, međusobne odnose i vodne kapacitete nije moguće utvrditi. Sistem kanala je od najviših delova planine do ispod dna kanjonskih dolina Tare i Komarnice. Za razliku od toga, u morenskom materijalu na Jezerskoj površi, javlja se plitka, vodom siromašna i zagađivanju lako podložna freatska izdan, koja hrani vodom slabe izvore. Veća količina vode ne može se dobiti samoizlivanjem ni iz dubljih bušotina u morenskom materijalu, jer nema šireg prostiranja vodonosnih slojeva, litološka poremećenost je velika, a kapaciteti kolektora mali. Voda freatske izdani može se koristiti za vodosnabdevanje pojedinih domaćinstava ili skupine kuća, ali je takav način u principu neracionalan.
Izvori i vrela Durmitora imaju niz međusobnih sličnosti: hladnu i čistu vodu, promenljivost izdašnosti, povećanu karbonatnu tvrdoću, neutralnu ili slabo baznu reakciju, nedovoljnu proučenost i nizak stepen iskorišćenosti. Većina izvora i vrela javlja se na kontaktu krečnjaka i vododrživih stena i strmih stenovitih odseka. Neka su tektonski predisponirana i procesom spuštanja podzemnih tokova u krasu i sama leže na manjoj nadmorskoj visini u odnosu na prvobitnu. Dreniraju znatna prostranstva centralnog dela Durmitora i njegove površi Jezersku i Pivsku. Veze nekih vrela sa ponorima bojenjem su potvrđene, te se u izvesnoj meri uobličuje slika kruženja vode na Durmitoru. Ukoliko bi bilo više podataka o izdašnosti izvora i vrela, moglo bi se pristupiti izradi studije o vodnom bilansu Durmitora, odnosno, pojedinih rečnih slivova na njemu. Na geografskim i hidrološkim kartama se uočavaju najpoznatija vrela Durmitora: Ljutica, Kaluđerovača, Kućišta, Bjela vrela, Čelina (sa izdašnošću preko 1000 l/s), Ravnjak, Bjelovac (oko 500 l/s), Nozdrić, Sige, Lazin kamen, Mušovi bukovi, Bukovica i Dubrovska vrela (sa više od 100 l/s), ali i sa velikim varijacijama izdašnosti, do presušivanja (Burić M., 1985). Hidrografski objekti Durmitora su posebno obeležje ove planine, a naročito njenog nacionalnog parka. Odlikuju se velikom raznovrsnošću, te su moguće klasifikacije po različitim osnovama. Najznačajniji hidrografski objekti su reke, jezera, izvori i vrela, svi u sličnim, ali i različitim fazama evolucijei značaju za domicilno stanovništvo i razvoj niza privrednih delatnosti (stočarstvo, turizam, vodosnabdevanje, ribolov, hidroenergetika). Bez obzira na zavidan nivo proučenosti hidrografskih objekata nameće se potreba daljih sinhronizovanih akcija istraživača i praktičara, kako bi se došlo do optimalnih rešenja savremene valorizacije, koja, pored ostalog, mora uvažavati elemente koncepcije aktivne zaštite životne sredine, kako se stanje hidrografskih objekata ne bi pogoršavalo i društvo dolazilo u situaciju da sanira štetne posledice umesto da planski i preventivno deluju u prostoru. Uz organizaciju stalnih i pokretnih osmatračkih stanica, na kojima bi se prikupljali svi podaci relevantni za sagledavanje pojava i procesa na hidrografskim objektima, trebalo bi izraditi katastar izvora, potoka, reka, jezera, podzemnih tokova, lokava, pojila, zamočvarenih terena i različitih vodozahvata, pri različitim vodostajima, proticajima, godišnjim dobima i vremenskim prilikama, kako bi se ustanovileprave vrednosti vodnog bilansa, najznačajnije hidrološke komponente jednog prostora. Bez detaljnog poznavanja elemenata vodnog bilansa nema ispravnih vodoprivrednih rešenja. Zbog specifične namene Durmitora ona moraju zadovoljiti najstrožije kriterijume, jer vode nema na pretek, sa njom se mora racionalno gazdovati kao sa svakim potrošnim dobrom. |
Vodopad Skakala, kojim rijeka Sušica izvire iz doline Škrke.
|
|
Život na kamenu
Mali busen Pulevićevog zvončića (Edraianthus pulevicii), lokalnog durmitorskog endema, uglavio se u pukotinu stijene podno najvišeg vrha planine. |
PRIRODA
Biljni svijet |
Zahvala gosp. Vladanu Joviću na dozvoli za korištenje sadržaja diplomskog rada za potrebe ovoga poglavlja.
IZVOR JOVIĆ, Vladan: Durmitor planina - reljef. Diplomski rad (Wladan blogspot) |
|
Vegetacija Durmitora
Opće je prihvaćena fitogeografska činjenica da se planine Balkanskog poluotoka po svom florističkom bogatstvu, u kome posebno mjesto zauzimaju endemične, endemo-reliktne i reliktne vrste različite horologije, porijekla i starosti, ističu u odnosu na druge dijelove Evrope. Kada je riječ o planinskim sustavima zapadnog i središnjeg dijela poluotoka, oni predstavljaju refugijalni prostor u kome su se sustekli floristički utjecaji iz različitih dijelova Europe. U tom pogledu naročito su značajni dinarski i skadro-pindski planinski sustavi, koji su horološki i florogenetski jedni od najraznovrsnijih planinskih sustava u Europi. Kada je riječ o Dinarskom sustavu on se skoro u cjelini može smatrati kao refugijalni prostor planinske tercijarne, kao i kalcifilne glacijalne flore. Masiv Durmitora okružen dubokim kanjonskim dolinama Tare i Pive jedan je od nekoliko najznačajnih centara florističkog i vegetacijskog diverziteta u okviru dinarskog planinskog sustava, a i Balkanskog poluostrva. Veliko bogatstvo vaskularne flore Durmitora i okolnih kanjona uočeno je još tijekom pionirskih florističkih istraživanja Pantocseka (1872), Pančića (1873, 1874, 1875) i Baldaccija (1891, 1892, 1984) kada je opisan i relativno veliki broj vrsta do tada nepoznatih botaničkoj nauci i utvrđen čitav niz vrsta koje do tada nisu bile poznate za teritorij Crne Gore i Balkanskog poluostrva. Ovim istraživanjima, kao i onima koja su s izvjesnim vremenskim razmakom uslijedila (Košanin, 1912; Bošnjak, 1935; Rochlena, 1943; Blečić, 1953, 1958, 1976; Lakušić, 1968, 1972, 1982, 1984), a koja nisu obuhvaćala samo floru već i vegetaciju, opisan je, također, izvjestan broj novih vrsta za znanost i veliki broj biljnih zajednica, čime je upotpunjena slika o biljnom svijetu Durmitora. Danas botaničari imaju izvanredno dobat temelj da svoja istraživanja florе i vegetacijе Durmitora prodube i da upoznaju njene osobine s različitih aspekata (Stevanović V., 1991.) 
Katunski dragušac (Senecio rupestris; Fam. Asteraceae)
Do pola metra visoka zeljasta biljka, s uspravnom i u gornjem dijelu granatom stabiljkom. Listovi su naizmjenični, duguljasti, perasto usječeni i nepravilno nazubljeni. Cvjetne glavice krupne, žute i kombinirane od obodnih jezičastih i unutrašnjih cjevastih cvjetova. Listići ovoja su zeleni, a u njihovoj osnovi se nalaze sitne crne ljuspe. Pratitelj je planinskih naselja i česta je u katunima, pa je po tome i dobilas ime. Raste i na siparima i između kamenih blokova. Cvate ljeti. Lokacija: Durmitor, južna padina Bobotova kuka; druga pol. VII. mjeseca Izvor teksta: Stešević. Milošević, Petrović: Vodič kroz živi svijet Durmitora а) Taksonomska struktura durmitorske flore*
Taksonomija je znanstvena disciplina koja na temelju sličnosti i razlika taksonomske jedinice kategorizira i razvrstava u skupine. One su najčešće hijerarhijski strukturirane i često u odnosu roditelj-dijete. Broj vrsta i podvrsta flore Durmitora i okolnih kanjona, dobijen na osnovu literaturnih podataka i pregledom florističke herbarske građe, iznosi 1516 vrsta, od čega za 191. vrstu ne postoje sigurni dokazi o prisustvu na području Durmitora. Naime, osim literaturnih podataka, na koje se ne možemo sa sigurnošću osloniti, ne postoje indicije da bi te vrste mogle biti rasprostranjene na Durmitoru. U najvećem broju slučajeva radi se o starim literaturnim podacima, u kojima su vrste shvatane veoma široko, a zatim, verovatno, i pogrešno determinsane. Osim toga, dosadašnjim istraživanjima i pregledom raspoložive herbarske građe ove vrste nisu konstatovane za područje Durmitora. Od 1325 vrsta koje sa sigurnošću možemo smatrati članovima flore Durmitora i okolnih kanjona, 898 vrsta sačinjava visokoplaninsku floru ovog masiva, odnosno floru koja se sreće u zonama iznad 1500 m. Ovih 1325 vrsta obuhvaćeno je u okviru 484 rodova i 129 familija. Taksonomska struktura flore na nivou familija pokazuje da je familija Asterceae sa najvećim brojem vrsta (200), a zatim dolaze familije Roaceae (102), Lamiaceae ( 79 ), Caryophyllaceae (77), Fabaceae (74), Brassicaceae(67), Scrophulariaceae (65), Apiaceae (63), Rosaceae (46), Cyperaceae (42) itd. Analiza taksonomske strukture na nivou rodova je daleko preciznija i instruktivnija. U tom pogledu rodovi sa najvećim brojem vrsta u flori Durmitora su Hieracium sa 42 i Carex sa 35 vrsta, a zatim slede rodovi Potentillasa 18, Silene sa 17, Poa i Trifolium sa 16, Veronica, Geranium i Festuca sa 15, Campanula i Saxifragasa 14, Galium i Ranunculus sa 13, Cirsium, Crepis i Stachys sa 12, itd. 
|
Šumska iglica (Geranium silvaticum; Fam. Geraniaceae)
Višegodišnja zeljasta biljka, s uspravnom i pri vrhu granatom stabiljkom koja naraste do 70 cm. Prizemni listovi su na dugim drškama i režnjevito dijeljeni u 5-7 odsječaka. Prizemni listovi su skupljeni u rozetu, a listivi na stabiljci su naizmjenični - dlakavi su na obje strane. Prema vršnom dijelu stabla drška se skraćuje, a listovi su prostije usječeni. Cvatu ljeti, od 7.-9. mjeseca. Cvjetovi su grupirani u vršnom dijelu stabiljke. Latice su im ljubičaste, ružičaste ili nekad vrlo svijetle i ima ih pet. Prašnika je 10, tučak je jedan, ima izdužen vrat. Raste na planinskim livadama, pašnjacima, u šumama i grmlju. Lokacija: Durmitor, obale Zelenog vira Izvor teksta: Stešević. Milošević, Petrović: Vodič kroz živi svijet Durmitora 
Šumska iglica (Geranium silvaticum; Fam. Geraniaceae)
Izvor: It is a reproduction of a painting by the Swedish botanist C. A. M. Lindman (1856–1928), taken from his book(s) Bilder ur Nordens Flora (first edition published 1901–1905, supplemented edition 1917–1926?). |
|
Od posebnog fitogeografskog značaja je činjenica da su u flori Durmitora zastupljena i 3 endemična (Amphoricarpus Vis., Pancicia Vis., i Protoedraianthus Lakušić R.) i jedan subendemičan rod (Edraianthus DC.). Prisustvo ovih rodova ukazuje na ranu diferencijaciju i starost flore Durmitora.
Floristički najbogatiji i najraznovrsniji rod Hieraciumzastupljen je u flori Durmitora sa 42 vrste koje su svrstane u dva podroda Pilosella Tausch i Euhieracium Torr. & Grayi 16 sekcija Hololeila Fr., Glauca Gris., Vulgata Zahn, Glauciformia Freyn, Caesia Zahn, Transsilvanica Zahn, Barbata Grem., Villosa Gris., Italica Fr., Sabauda A.-T., Umbellata Fr; Pannosa Zahn, Pilloselina Fr; Praealtina W.P., Prenanthoidea Koch i Cymosina N.P. Između vrsta ovog roda vrlo je česta hibridizacija, kako između vrsta iste sekcije, tako i vrsta različitih sekcija, kao i međusobna i povratna ukrštanja hibrida s parentalnim ali i drugim vrstama roda. Rod Carex zastupljen je na području Durmitora sa 35 vrste koje su svrstane u 3 podroda (Primocarex, Vignea i Eucarex) i 24 sekcije. Rod Carex sa preko 800 vrsta kosmopolitskog je rasprostranjenja. Ovako veliko bogatstvo flore Durmitora vrstama roda Carex rezultat je pre svega složenih procesa migracija flora za vreme Ledenog doba i interglacijacija. Naime, najveći broj vrsta ovoga roda danas nastanjuje subalpijska tresetišta Žabljačke površi, posebno Barno jezero, Goveđa jezera, Žugića bare, koja predstavljaju svojevrsne refugijume borealne flore Holarktika. Realno je predpostaviti da je najveći broj vrsta roda Carex koje nastanjuju tresetišta Durmitora došao iz arktičko-borealnih oblasti Holarktika preko planina srednje Evrope za vreme Ledenog doba i integlacijacija. Na primeru ova dva floristički najbogatija roda u velikoj meri je prikazana istorija flore Durmitora. Naravno, endemične vrste, zatim srednje i južnoevropske orofite i submediteranske vrste nižih regiona predstavljaju poseban fitogeografski problem koji je samo delimično vezan za promene u flori za vreme Ledenih doba i interglacijacijama (Stevanović V., Lakušić D., 1991). 
Pulevićev zvončić (Edraianthus pulevicii; Fam. Campanulaceae)
Vrlo je sličan travolisnom zvončiću. Listovi su manji, prema vrhu se postupno šire, blago su nazubljeni i zaobljeni. Cvjetovi su također pojedinačni, zvonasti, plavo-ljubičasto obojeni. Naseljava pukotine stijena i planinske rudine. Cvjeta ljeti. Lokalni je endem. Lokacija: Durmitor, prijevoj pod Bobotovim kukom; druga pol. VII. mjeseca Izvor teksta: Stešević. Milošević, Petrović: Vodič kroz živi svijet Durmitora 
|
TABLICA – Taksonomska struktura flore Durmitora predstavljena brojem vrsta vaskularnih biljaka najbogatijih rodova i familija (Stevanović V., Lakušić D., 1991.)
|
|
b) Horološka struktura durmitorske flore
Geobotanika (fitogeografija, biljna geografija), u širem smislu, grana botanike koja proučava floru i vegetaciju. Iz okvira geobotanike razvila se, kao posebna znanstvena disciplina, znanost o vegetaciji (fitocenologija), pa se pod imenom geobotanike u užem smislu razumijeva znanost o flori, koja se još naziva i znanost o arealu, odnosno fitogeografija u užem smislu ili horologija. Horološka analiza obuhvatila je 1376 vrsta i podvrsta vaskularnih biljaka koje su svrstane u 83 florna elementa objedinjenih u 11 osnovnih i 15 povezujućih grupa geoelemenata (Stevanović V., Lakušić D., 1991). Osnovne grupe su: – arktičko – alpijska koja u ukupnoj flori učestvuje sa 3.20%, – borealno – subborealna (7.20%), – evroazijska (7.78%), – srednjeevropska (9.08%), – srednje – južnoevropska planinska (15.84%), – južnoevropska planinska koja obuhvata najveći broj endemita i subendemita (20.42%), – evroazijska planinska (0.22%), – mediteransko – submediteranska (3.63%), – pontsko – južnosibirska (0.07%), – cirkumholarktička (2.18%) i – kosmopolitna (5.16%). Osnovne grupe flornih elemenata učestvuju sa 72.95% u ukupnoj flori Durmitora, dok na prelazne grupe otpada 27.05%, pri čemu najveću zastupljenost imaju: – srednjeevropsko – mediteransko – pontski elementi (8.79%), – mediteransko – pontski (5.16%), – srednjeevropsko – mediteranski (4.72%), – srednjeevropsko-borealni (3.05%) i – srednjeevropsko-pontski (2.40%). Ovako urađena horološka analiza pokazatelj je osnovnih fitogeografskih odnosa u flori Durmitora. Iz ove analize vidi se da „jezgro“ flore sačinjva pet glavnih grupa flornih elemenata: 1. arktičko – alpijska, i borealno – subborealna, 2. srednje južnoevropska planinska i evroazijska planinska, 3. južnoevropska planinska ili oromediteranska, 4. srednjeevropska, srednjeevrpsko – pontska i srednjeevropsko – borealna i 5. mediteransko – submediteranska i mediteransko – pontska grupa. U cilju potpunijeg sagledavanja značaja pojedinih flornih elemenata u flori Durmitora, utvrđena je njihova distribucija u dve osnovne zone, visokoplaninsku iznad 1500 m i planinsku ispod 1500 m. Za svaku vrstu, odnosno florni element, je utvređen visinski dijapazon na osnovu čega su formirane četiri florističke grupe u odnosu na visinsku distribuciju. Prvu grupu sačinjavaju vrste isključivo rasprostranjene iznad 1500 m, druga grupa obuhvata sve vrste koje se nalaze u zoni iznad 1500 m, treća sve vrste u zoni ispod 1500 m i četvrta samo vrste rasprostranjene ispod 1500 m. Na taj način je predstavljena u osnovnim crtama distribucija pojedinih flornih elemenata duž visinskog gradijenta. Vrste širokog rasprostranjenja, počev od evroazijskih preko cirkumholarktičkih do kosmopolitskih učestvuju sa ukupno 14 .46 % u ukupnoj flori Durmitora. Njihovo prisustvo je pre svega uslovljeno različitim antropogenim uticajima. Ljudska naselja, okolina stočarskih naseobina, devastirana šumska i livadska vegetacija samo su neka od važnijih staništa u kojima se vrste ovih flornih elemenata najčešće sreću. One su, istovremeno, uzimajući u obzir celoukpnu ili deo durmitorske flore, indikator jačine antropogenog delovanja. Analiza flornih elemenata flore Durmitora pokazuje da ”okosnicu”flore sačinjavaju s jedne strane vrste hladnih krajeva (arktičko-alpijske, borealne i alpijske, evroazijske planinske) i s druge strane vrste južnih delova Evrope, pre svega oko Mediterana shvaćenog u geografskom ali i istorijsko – fitogeografskom smislu. Ovakav mešovit ili prelazni karakter flore rezultat je složenih istorijskih procesa, pre svega migracija flora tokom Ledenih doba i interglacijacija, a u skladu sa geografskim položajem masiva i stepenom njegove povezanosti sa drugim planinskim sistemima i regionima Balkanskog poluostrva i Evrope. 
Prstenasti ušivac / ušljivac (Pedicularis verticillata; Fam. Scrophulariaceae)
Niska zeljasta biljka koja rijetko preraste 15 cm. Stabljika je uspravna, jednostavna i često smeđkasta. Nosi perasto usječene i prstenasto raspoređene listove. Cvjetovi su ružičasti, dvousnati, brojni i grade vršni i jako zbijeni cvat. Ako se zaviri ispod njihove donje usne, uočavaju se četiri prašnika i vrat tučka. Raste na planinskim livadama i pašnjacima. Cvjeta ljeti. Lokacija: Durmitor, okolica Zelenog vira, VI. mjesec Izvor teksta: Stešević. Milošević, Petrović: Vodič kroz živi svijet Durmitora |
Presličica (Muscari Botryoides; Fam. Liliaceae)
Zeljasta biljka s jednostavnom i uspravnom cvjetonosnom stabiljkom koja naraste do 15-ak centimetara. Listovi su prizemni, uski, obično uspravni i imaju bijelu prugu. Cvjetići grade gust, vršno postavljen cvat. Cjevasti su, plavi, a na vrhu bijelo obrubljeni. Česta je na livadama i pašnjacima. Počinje cvjetati s proljeća, a na mjestima gdje se snijeg dugo zadržava u cvatu se može naći i poznije ljeti. Lokacija: Durmitor, okolica Zelenog vira, VI. mjesec Izvor teksta: Stešević. Milošević, Petrović: Vodič kroz živi svijet Durmitora |
Životinjski svijet
Zaštita prirode i ekologija
|
Durmitor National Park
Izvor: Youtube |
STANOVNIŠTVO I NASELJA
Tradicijska arhitektura u selu Virak (u blizini Pašine Vode)
Pogled na gradić Žabljak
|
Durmitore brdo velje
Autor: vukovic mratinje Opis videa: Nastup KUD "Durmitor" u Nikšiću PROČITAJ VIŠE
Toponimi na području Nacionalnog parka Durmitor - OTVORI |
|
Pod Sedlenom gredom
Ljetna ispaša na području zvanom Sedleno valje, nedaleko od prijevoja Sedlo (1907 m) pod stijenama Sedlene grede (lijevo). U pozadini se vidi sjeverna strana Boljske grede (Bolj), koja se na suprotnoj strani vertikalno ruši u dolinu gornje Komarnice. |
PRIČE IZ PLANINE
Dokumentarni film "Durmitor" (1931.)
|
U srpnju/julu 1931. godine zagrebački bračni par Gušić snimio je putopisno-etnografski film Durmitor. Prirodoslovac i liječnik Branimir Gušić i etnologinja Marijana Gušić-Heneberg bili su strastveni planinari i članovi HPD Sljeme, koje je od 1920-ih godina u svojem sastavu imalo i planinarsku kinoamatersku sekciju. Gušići su, uz pomoć bečkog snimatelja Karla Koraneka, snimali vlastiti planinarski pothvat – put od Zagreba kroz još neistražene crnogorske vrleti i prašume do vrha Durmitora, a usput su zabilježili i život u crnogorskim planinskim selima.
Film je laboratorijski obrađen u Beču i naknadno ozvučen snimkama s gramofonskih ploča te se kao planinarski zvučni film prikazivao u |
kinematografima.
Prema uvidima povjesničara filma Vjekoslava Majcena, izazvao je veliku pozornost javnosti, a osim u Zagrebu prikazivan je u Ljubljani, Cetinju, Beogradu, Beču, Münchenu, Pragu, Bratislavi i Zürichu. Negativ filma i jedna kopija, prema Majcenu, ostali su snimatelju Koraneku, ali su propali tijekom Drugog svjetskog rata. Druga kopija, u vlasništvu obitelji Gušić, preživjela je rat i ponovno je pronađena 1972, ali joj se gubi trag sve donedavno, kada je u dopoima Jugoslavenske kinoteke u Beogradu pronalazi povjesničar filma Dejan Kosanović. IZVOR Hrvatski filmski savez, 13.11.2012. |
|
Foto album (1967.)
Motivi iz dokumentarne reportaže "Zima na Žabljaku" TV Titograd, iz 1967. godine
Motivi iz dokumentarne reportaže "Zima na Žabljaku" TV Titograd, iz 1967. godine
Video zapisi
|
Vrhovi Balkana: Durmitor
Datum objave: 14.1.2016. Proizvodnja: Al Jazeera Balkans Opis: Durmitor je planina s osamnaest prelijepih ledničkih jezera. Zašto se kaže da ništa nisi vidio, ako nisi vidio kanjon Nevidio? Otkrivamo i zašto je Bobotov kuk, najviši vrh Durmitora, najbolje mjesto za razmišljanje o smislu penjanja na opasne planinske vrhove i zašto se planinari nazivaju osvajačima beskorisnoga. Durmitorski splavar Goran Leković tvrdi da je među njegovim klijentima bio i Tom Cruise, a hadžija Milorad Kovačević otkriva šta su sve zapamtile njegove gusle. Put na vrh vodi nas kamenim goletima, čija je geološka historija očevidno bila veoma burna, pa nam danas ostaje da se radujemo urednom haosu njegovih kamenih linija, uživajući u ljepoti koju nam samo priroda može ponuditi. Kako se podno Durmitora živi u Žabljaku, općini koja se razvila na 1456 metara nadmorske visine, pa je zbog toga stekla status najvišeg urbanog mjesta u jugoistočnoj Evropi. |
Durmitorski prsten od legendi i ljepote
Datum objave: 14.12.2019. Objavio: Duh Crnih Brda . Дух Црних Брда Opis: Dokumentarna emisija, Durmitorski prsten od legendi i ljepote. Durmitorski prsten, osamdesetak kilometara je dugi obruč oko surovih vrhova, tamo gdje je planina dozvolila da se put smjesti, i jedinstvena je prilika da se sa svih strana i pogledom obuhvati zadivljujuća ljepota. Radio Televizija Crne Gore, 2016. |
Montenegro HD - Durmitor (Black Lake, Zabljak, Bobotov Kuk, Sareni Pasovi, Sedlo, Tara, Durdevica)
Autor: maradek 
|
|
Zanimljivosti
Bobotov kuk (2523 m), najviši vrh Durmitora, bio bi zapravo najviši vrh Dinarskog gorja, kada se dijelom toga gorja ne bi smatrali planinski masivi i grebeni u Prokletijama. Bobotov kuk je do početka 20. stoljeća (tada još pod starim imenom Ćirova pećina) smatran ne samo najvišim vrhom Crne Gore, već i cijelog dinarskog planinskog sustava. No, nakon što je zbog geografskih, prirodoslovnih, antropoloških i dr. obilježja prevladalo mišljenje o Prokletijama, kao najvišem dijelu dinarskog sustava, više prokletijskih vrhova viših i od Durmitora, preuzelo je titulu najviših u Dinarskom gorju. Među njima su i tri vrha Zla Kolata (2535 m, odn 2534 m), Dobra Kolata (2528 m) i Maja Rosit (2525 m, odn. 2524 m), koja su "preotela" Bobotovom kuku također i titulu najvišeg vrha Crne Gore. No, kako se Dobra i Zla Kolata te Maja Rosit nalaze na samoj graničnoj liniji Crne Gore i Albanije, Bobotovom kuku preostala je samo titula "najvišeg vrha koji se cijeli nalazi na teritoriju Crne Gore". |
|
Durmitoru Biješ me mrazom i dahom, što koči, U dane, kad se livade zelene I šume smolom već mirišu. — Hladan, Osamljen, gord se ovijaš tišinom, kralju naših gora i planina! A ja bih htio, da ko vulkan planeš, grlo ti se otvori, i lava Iz utrobe ti klokotajući sukne , U ovom novom kataklizmu Zemlje, U ovoj novoj Društva apokalipsi. Htio bih, da se čuje i glas tvoj U toj oluji mržnje, gnjeva i straha, Jer mi smo dugo znali samo šutjeti, I onda, kad se iz dubina bola, Preteča Čina, mora čuti Riječ. Planine naše sada plamte i huče; Doline hoće da se uvis dignu, I močvare se talasaju. — Propni Iznad se sviju, Durmitore, kad si Najčvršće građen i brat si najstariji! Na tvome vrhu sjedi Udes naš. Vladimir Nazor (Razvršje u Crnoj Gori, 28. V. 1943.) |
Durmitor, karta 1
Durmitor, karta 2
|
Svitanje na Jezerskoj površi
Jezerska površ je prostrana visoravan koja se nalazi istočno od Durmitora i sjeverozapadno od Sinjajevine (na fotografiji, uzvišenja u pozadini). Reljef Jezerske površi oblikovan je u vrijeme posljednjeg ledenog doba radom prostranog ledenjaka velikog 140 kvadratnih kilometara. |
IZVORI I LITERATURA
Reference
[1] Nacionalni parkovi Crne Gore - Plan upravljanja Nacionalnim parkom Durmitor (2011-2015.)
Ostali izvori
|
Digitalni izvori, članci i dr.
Ginger in Montenegro; Canyon Nevidio, Exploring Montenegro, 12.9.2016. Ginger in Montenegro; Durmitor Ice cave: Hidden winter in Montenegro, 18.9.2016. JOVIĆ, Vladan: Durmitor planina - reljef. Diplomski rad (Wladan blogspot) HENEBERG-GUŠIĆ, Marijana: Etnografski prikaz Pive i Drobnjaka. Narodna starina, Vol. 9 No. 22, 1930. str. 191-205 (PDF)
STEVANOVIĆ, Vladimir, LAKUŠIĆ Dmitar: Florističke i florogenetske karakteristike visokoplaninske endemične flore Durmitora. I međunarodni simpozijum o prirodnim vrijednostima Nacionalnog parka Durmitor. Žabljak, 1991. |
| ||||
