|
|
PERIPANONSKE ODN. PREDDINARSKE PLANINE > Ljubić
Država: Bosna i Hercegovina
Najviši vrh: Svinjar, 594 m (prema drugim izvorima 596 m)
Koordinate najvišeg vrha: 44.7918, 17.6701
Država: Bosna i Hercegovina
Najviši vrh: Svinjar, 594 m (prema drugim izvorima 596 m)
Koordinate najvišeg vrha: 44.7918, 17.6701
Uvod
|
Ljubić se smjestio u prijelaznim prostoru između planina središnje Bosne - Bosanskog sredogorja i peripanonskog područja sjeverne Bosne sa starim usamljenim planinama Motajicom, Majevicom, Vučjakom, Kozarom i dr. Južno od Ljubića planine su sve više i neprohodnije. S južne strane omeđen je rijekom Ukrinom, a sjeverne rijekom Vijakom i jezerskom akumulacijom Drenova. Ima oblik niske i široke piramide. Oštre padine ove niske planine (Svinjar, 594 m prema nekim podacima 596 m) i velika raščlanjenost njezina reljefa predstavljaju smetnju za prometnice koje ju zaobilaze. Bogata je vodenim tokovima. Na Ljubiću se nalaze atraktivni slapovi i brojna izvorišta vode za piće. Planina je bogata šumama i faunom, ali također ima i značajnog rudnog bogatstva. Na samom vrhu Ljubića smješten je vojni radio toranj i sam vrh nije dostupan civilima. Kao niska i lako dostupna planina, Ljubić je popularan za izlete i planinarenje.
Pogled s Ljubića na Prnjavor
Izvor: Službena strana općine Prnjavor |
Ljubić, prostorni pogled
Izvor: Google Earth, 2021. |
GEOGRAFIJA / ZEMLJOPIS
Geološka građa
|
U prošlosti je na Ljubiću je vađena sol, a također i materijal za izradu posuđa - ostaci rudnika postoje na Ravnom brdu.
Nadomak Ljubića nalazi se tzv. "bronzana planina", poznata i kao "bakarna planina", gdje su do 1940-ih godina vađeni bakarna ruda, zlato i dr. Na Ljubiću ima i iskopa (majdana) bijelog građevinskog kamena, kao i poludragog kamenja,“ |
Tla
U općini Prnjavor nalazimo osam tipova tla, uglavnom su kisela (prahulja i sionica) i prilično površinska, što je ostatak nekadašnje prirodne vegetacije. Naime, općina je nekada davno najvećim dijelom bila pokrivena hrastovom i grabovom šumom, od kojih su jedini veći ostaci Careva Gora i šume na Ljubiću. [4] |
PRIRODA
Šumski kompleks Ljubića je oduvijek predstavljao neprocjenjivo bogatstvo, koje se ranije i sada iskorištava i koje također ima veliki turistički potencijal.
Na planini je moguće pronaći razne vrste jestivih gljiva, kao i brojne ljekovite trave.
Na planini je moguće pronaći razne vrste jestivih gljiva, kao i brojne ljekovite trave.
Na Ljubiću je i stanište poskoka. [6]
STANOVNIŠTVO I NASELJA
Povijesni pregled
Prnjavor je u prošlosti bio poznat i pod nezvaničnim nazivom Mala Evropa jer su tu krajem 19. i početkom 20. veka naselili brojni Poljaci, Ukrajinci (tada Rusini), Nijemci, Česi, Mađari, Italijani i nekoliko slovačkih porodica. Nijemci su organizovano iseljeni od strane nacističke Njemačke za vrijeme Drugog svjetskog rata. U isto vrijeme nestali su i Mađari sa Vučijaka. Poljaci su iseljeni odmah nakon 1945. godine u Poljsku u grad Boleslavjec i njegovu okolinu. Desilo se to na osnovu sporazuma Jugoslavije i Poljske. Ostali su Ukrajinci, Česi i Talijani ali ratni vihori i ekonomske prilike na području prnjavorskog kraja doprinele su da je predstavnika i tih evropskih naroda ostalo veoma malo.
Lokalni Srbi zvali su Nijemce sa imenom Švabe a sve ostale prnjavorske manjine tj. Poljake, Ukrajince (tj. Rusine ili Maloruse), Talijane i Čehe još uvijek sa Galicijani. Naziv Galicijani ako bi se ispravno upotrebio mogao bi se odnositi samo na Poljake i Ukrajince i to ne sve, već samo one rođene u austrougarskoj pokrajini Galicija koja je obuhvatala poljske teritorije istočno od Krakova i ukrajinske oko gradova Lavova, Trnopolja i Ivanofrankovska (za austrougarske Stanislavova). Naziv Galicijani u Prnjavoru i okolini se često koristi od strane Srba i kao naziv za Ukrajince (Rusine-Maloruse).
U svojoj knjizi „Hronika sreza Prnjavorskog“ Ljubo Janković je o Ukrajincima i Poljacima napisao: „Ovi ljudi koji su doselili da ovde među nama žive, oni su svojim dolaskom u Potočane i druga sela prnjavorskog sreza sa sobom donijeli niz pozitivnih osobina za život bosanskog sela. Oni su prvi ovde u našim selima uveli češće i dublje oranje, upotrebu gvozdenog pluga, jer se ranije u našim selima oralo samo drvenim plugom, koji je vuklo više pari zaprege i sa kojima je radilo 4-5 ljudi. Praktično su pokazali da, ako se plug dobro postavi, njime može da ore jedan čovjek i sa jednim parom zaprege, a to je za naše ljude-seljane bila velika novost. Sijali su više raznih poljoprivrednih kultura (djetelinu, heljdu, raž, veće površine krompira i više raznih povrtarskih proizvoda-peršuna, mrkve, cvekle, špinata i drugog) koje su kulture ovde u našim selima malo bile poznate. Uveli su upotrebu sječke kod hranjenja stoke, valjkovanje i krečenje kuća, štala, kokošinjaca (spolja i iznutra), spavanje na krevetu, pečenje hljeba u pekari i kuvanje na šporetu. Sijali su više lana i konoplja od čijeg su vlakna pleli uže i konopce i tkali bez. A oni, koji su imali konjsku zapregu, pravili su sebi i ormu za konje.
Rukovali su poljoprivrednim spravama, sječkom, reparicom, krunilicom i vršaćim mašinama, a pojedini su počeli da vrše pripreme i za podizanje hmeljarnika (za ovaj posao se u ovim krajevima prvi angažovao ugledni domaćin Korpak Maksim iz Naseobine Hrvaćani). Hmelj je u ono vrijeme bio tražen kao važna industrijska sirovina za proizvodnju piva, pa mu je tada i cijena bila iznimno visoka..."
Nikodin Slatinac je u časopisu „Naš Zavičaj“ br.1 1970. godine objavio: "... U igri i šali među nama mogli su se čuti u isto vrijeme srpskohrvatski, ukrajinski, češki, poljski i njemački jezik. Imitirajući jedni druge, govorili smo ove jezike pomalo, a posebno smo znali interesantne dosjetke, poslovice, šale, viceve, pa i psovke na svim jezicima. Ukrajinski jezik nam je bio gotovo poznat i mi smo ga rado govorili onako na uho naučenog. Običaji i folklor su se posebno prožimali i dopunjavali između ukrajinskog i domaćeg stanovništva. koliko smo naučili samo ukrajinskih ljubavnih i rodoljubivih pjesama."
Lokalni Srbi zvali su Nijemce sa imenom Švabe a sve ostale prnjavorske manjine tj. Poljake, Ukrajince (tj. Rusine ili Maloruse), Talijane i Čehe još uvijek sa Galicijani. Naziv Galicijani ako bi se ispravno upotrebio mogao bi se odnositi samo na Poljake i Ukrajince i to ne sve, već samo one rođene u austrougarskoj pokrajini Galicija koja je obuhvatala poljske teritorije istočno od Krakova i ukrajinske oko gradova Lavova, Trnopolja i Ivanofrankovska (za austrougarske Stanislavova). Naziv Galicijani u Prnjavoru i okolini se često koristi od strane Srba i kao naziv za Ukrajince (Rusine-Maloruse).
U svojoj knjizi „Hronika sreza Prnjavorskog“ Ljubo Janković je o Ukrajincima i Poljacima napisao: „Ovi ljudi koji su doselili da ovde među nama žive, oni su svojim dolaskom u Potočane i druga sela prnjavorskog sreza sa sobom donijeli niz pozitivnih osobina za život bosanskog sela. Oni su prvi ovde u našim selima uveli češće i dublje oranje, upotrebu gvozdenog pluga, jer se ranije u našim selima oralo samo drvenim plugom, koji je vuklo više pari zaprege i sa kojima je radilo 4-5 ljudi. Praktično su pokazali da, ako se plug dobro postavi, njime može da ore jedan čovjek i sa jednim parom zaprege, a to je za naše ljude-seljane bila velika novost. Sijali su više raznih poljoprivrednih kultura (djetelinu, heljdu, raž, veće površine krompira i više raznih povrtarskih proizvoda-peršuna, mrkve, cvekle, špinata i drugog) koje su kulture ovde u našim selima malo bile poznate. Uveli su upotrebu sječke kod hranjenja stoke, valjkovanje i krečenje kuća, štala, kokošinjaca (spolja i iznutra), spavanje na krevetu, pečenje hljeba u pekari i kuvanje na šporetu. Sijali su više lana i konoplja od čijeg su vlakna pleli uže i konopce i tkali bez. A oni, koji su imali konjsku zapregu, pravili su sebi i ormu za konje.
Rukovali su poljoprivrednim spravama, sječkom, reparicom, krunilicom i vršaćim mašinama, a pojedini su počeli da vrše pripreme i za podizanje hmeljarnika (za ovaj posao se u ovim krajevima prvi angažovao ugledni domaćin Korpak Maksim iz Naseobine Hrvaćani). Hmelj je u ono vrijeme bio tražen kao važna industrijska sirovina za proizvodnju piva, pa mu je tada i cijena bila iznimno visoka..."
Nikodin Slatinac je u časopisu „Naš Zavičaj“ br.1 1970. godine objavio: "... U igri i šali među nama mogli su se čuti u isto vrijeme srpskohrvatski, ukrajinski, češki, poljski i njemački jezik. Imitirajući jedni druge, govorili smo ove jezike pomalo, a posebno smo znali interesantne dosjetke, poslovice, šale, viceve, pa i psovke na svim jezicima. Ukrajinski jezik nam je bio gotovo poznat i mi smo ga rado govorili onako na uho naučenog. Običaji i folklor su se posebno prožimali i dopunjavali između ukrajinskog i domaćeg stanovništva. koliko smo naučili samo ukrajinskih ljubavnih i rodoljubivih pjesama."
Kulturno-povijesna baština
|
Manastir Stuplje
Manastir Stuplje je manastir Srpske pravoslavne crkve posvećen Svetom arhanđelu Mihailu. Manastir se nalazi u selu Gornji Vijačani, na lokaciji Crkvište, na rijeci Manastirici na granici opština Prnjavor, Čelinac i Teslić. Od manastira Liplje udaljen je 12 kilometara vazdušnom/zračnom linijom. Put do manastira Liplje dug je 20 kilometara i vodi tokom rijeke Ukrine. Manastir Stuplje se u pisanim izvorima prvi put pominje u 15. vijeku, kao i manastir Liplje (na planini Borji). Teško je tačno reći ko je i kada gradio ovaj manastir. Podignut je 1557. godine. U manastiru Stuplje se monaški život odvijao od sredine 15. vijeka, do kraja 17. vijeka. Monaštvo manastira Stuplje i Liplje se u vrijeme Osmanskog carstva, odnosno Velike seobe Srba seli preko rijeke Save u Austriju, odnosno u manastir Orahovica u Slavoniji. Rukopisne knjige nastale u manastiru Stuplje su tako sačuvane u manastiru Orahovici. Obnovu manastira je započeo Zavod za zaštitu kulturno istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske 1994. godine. Zavod za zaštitu kulturno istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske je manastir Stuplje registrovao kao spomenik kulture Republike Srpske druge kategorije. Zavod za zaštitu kulturno istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske je u periodu 1994—1995. izvršio arheološko iskopavanje manastira Stuplje. Po predanjimana na mjestu današnjeg manastira bilo je mnogo stupa za nabijanje konoplje, pa je tu preko noći osvanuo manastir. Manastir je bio posvećen Svetom Arhangelu Mihailu, pa se predio iznad njega zvao i danas zove Mihailovac. Pretpostavlja se da je Manastir Stuplje izgrađen u XIII vijeku kada i Manastir Liplje (1249. godine), zbog toga su u knjigama uvijek zajedno pominjani kao dva blizanca i stradalnici od paljevina za vrijeme turske vladavine. Temelji Manastira Stuplje pronađeni su tek sredinom 1994 .godine od kada traje i obnova ovog srednjovjekovnog manastira. |
Manastir Stuplje, pogled od jugoistoka
Izvor:Wikipedia 
Manastir Stuplje, pogled od sjeverozapada
Izvor:Wikipedia |
Turizam
Turistički zanimljive lokacije
Turistički gledano opština Prnjavor raspolaže bogatim turističkim potencijalom. Danas na području opštine Prnjavor možemo izdvojiti više turističkih lokaliteta, a jedan od najkompleksnijih je svakako Banjsko-rekreativni centar "Banja Kulaši".
Crkva brvnara u Palačkovcima, izgrađena je 1843. godine. Ovaj svojevrstan spomenik kulture posvećen apostolima Petru i Pavlu, u potpunosti je izgrađen od hrastovog drveta.
Jedan od izuzetno vrijednih kulturno-istorijskih spomenika Manastir Stuplje nalaze se na razmeđu prnjavorske i čelinačke opštine uz rijeku Manastirku.
Zbog izuzetnih pretpostavki za ribolov, čiste vode i očuvane prirode jezero Drenova je proglašeno ribolovnim revirom/područjem. Otvaranje ribolovne sezone na jezeru, održava se svake godine, prve nedjelje u junu&lipnju. Tog dana organizira se i natjecanje prnjavorskih ribolovaca u ribolovu na plovak, a otvaranje sezone na obalama jezera okupi preko hiljadu ribolovaca i ljubitelja prirode. Povodom krsne slave općine Prnjavor 20. avgusta/kolovoza na rijeci Ukrini organizira se Kup u lovu udicom na plovak i natjecanje u pripremi ribljeg parikaša.
U selu Vučijak nalazi se jedina ergela lipicanera u BIH.
Turistički gledano opština Prnjavor raspolaže bogatim turističkim potencijalom. Danas na području opštine Prnjavor možemo izdvojiti više turističkih lokaliteta, a jedan od najkompleksnijih je svakako Banjsko-rekreativni centar "Banja Kulaši".
Crkva brvnara u Palačkovcima, izgrađena je 1843. godine. Ovaj svojevrstan spomenik kulture posvećen apostolima Petru i Pavlu, u potpunosti je izgrađen od hrastovog drveta.
Jedan od izuzetno vrijednih kulturno-istorijskih spomenika Manastir Stuplje nalaze se na razmeđu prnjavorske i čelinačke opštine uz rijeku Manastirku.
Zbog izuzetnih pretpostavki za ribolov, čiste vode i očuvane prirode jezero Drenova je proglašeno ribolovnim revirom/područjem. Otvaranje ribolovne sezone na jezeru, održava se svake godine, prve nedjelje u junu&lipnju. Tog dana organizira se i natjecanje prnjavorskih ribolovaca u ribolovu na plovak, a otvaranje sezone na obalama jezera okupi preko hiljadu ribolovaca i ljubitelja prirode. Povodom krsne slave općine Prnjavor 20. avgusta/kolovoza na rijeci Ukrini organizira se Kup u lovu udicom na plovak i natjecanje u pripremi ribljeg parikaša.
U selu Vučijak nalazi se jedina ergela lipicanera u BIH.
PRIČE IZ PLANINE
|
Bilo je vrijeme, kad je bosanska štiva bila na dobru glasu i kad je i u znanosti bila pripoznata; no došlo je vrijeme, kad su se spremili, da izbrišu štivu iz popisa bosanskih ruda. Danas vec kažu, da je to magnezit, pa samo da ga još mjestimice u Bosni zovu i upotrebljavaju kao štivu. Ali štivi uciniše krivo, jer da je bosanska štiva u istinu prava štiva, pokazace ovi reci. Prošlog ljeta ispunila mi se davna želja, da se ogledam megju serpentinima sjeverne Bosne. Išla mi je u tom na ruku jugoslavenska akademija u Zagrebu, a vanredno mi je pomogao i preuzvišeni gospodin ministar B. Kallay, koji mi je otvorenim pismom, što sam ga na ruke dobio, otvorio sve puteve i doveo me u doticaj sa tolikim promicateljima kulture, pa mi je ugodna dužnost, da mu se ovdje javno zahvalim. Prošavši ponajprije neka zanimljivija mjesta u obližnjoj Hrvatskoj, gdje je na površje izbilo starije kristalinično kamenje, prešao sam kod Novoga u Bosnu, te sam obišao redom Pastirjevo, Kozaru, Prisjeku, Skatovicu, Uzlomac, Borju i napokon Ljubić planinu. Rezultate svoga istraživanja priopćim drugom zgodom, a možda ce biti i nužno, da prije toga obigjem i drugu, veću polovicu serpentinske zone, u koju prošle godine nijesam dospio, pa da na nju obratim mnogo više vremena, nego što sam na prvu polovicu obratio. Ovdje samo želim priopćiti svoja istraživanja o štivi iz Ljubič planine i uz to nadovezati samo nekoliko općenitih opazaka o serpentinima. U literaturi a i u trgovini bila je bosanska štiva iz Ljubić planine vec odavno poznata, pa da je i u tehničkom izragjivanju imala najbolji glas, dokazuje nam to, što su je trgovci u Beču dulje vremena kupovali i izragjivali u sprave za pušenje. Vješti i iskusni trgovci upoznali su u bosanskoj robi dobru štivu, pa niko nije na to ni mislio, da bi trebalo ustanoviti njezin kemicki sastav. Kad su godine 1879. clanovi geološkog zavoda u Beču boravili na geološkom istraživanju u Bosni i Hercegovini, i došla im je ruku i bosanska štiva. Dr. Emil Tietze obišao je onaj dio sjeverne Bosne, u kome se nalazi Ljubicplanina, pa nam on i izvješcuje u djelu, što ga je napisao zajedno sa svojim drugovima o geološkim prilikama Bosne i Hercegovine), o nalazištu i naravi štive. Sama Ljubic planina sastoji, kako Tietze piše, od gabra i serpentina. Cio greben Ljubića i svi njegovi veci vrhunci sastoje po njegovom istraživanju od gabra, koji se je obično u krš razdrobio, a u ovom se vigjaju veliki listovi broncita i dialaga, dok se serpentin drži samo gorskih bokova. I taj serpentin znamenit je radi toga, što se s njim pojavljuje „magne zitna rastvorina, koja se ovdje u Bosni upotrebljava kao štiva". Takvo nalazište vidio i je Tietze kod Kremne na sjevernom obronku Ljubicplanine. Tu je on našao vrlo rastrošen serpentin, a mjestimice i nješto gabra. Sam „magnezit" — kako zove Tietze štivu — nepravilno je rastresen, te se pojavljuje po svim obroncima i jarcima velikim prostorom, a na mnogim mjestima se vide tragovi, gdje su ga ljudi kopali. Drugo „slicno" nalazište spominje Tietze kod sela Reljevca. Štivu od Kremne dao je Tietze u Becu Johnu, predstojniku kemijskoga laboratorija na geološkom zavodu, da je kemicki istraži. John nije, kako se cini, izveo potpune kvantitativne analize, nego se je zadovoljio samo s nekim pokusima, jer su ga vec i oni uvjerili, da ono, što je dobio, nije štiva. John je ustanovio, kako Tietze navodi, da „tako zvana štiva" od Kremne sastoji poglavito od magnezijevog karbonata, pa da u njoj ima samo 5 do 8 postotaka kremene kiseline. Po tom zakljucuje John, da u tom magnezitu ima nešto malo magnezijeva hidrosilikata (dakle štive). Napose valja istaknuti, da je taj „magnezit" bio kao „kreda", kao „snijeg" bijel, pa da su se u njem mogli naci i tragovi vapna. Uza sav taj nepovoljni rezultat kemickog istraživanja izrice ipak Tietze nadu, da bi se na onom velikom prostoru moglo naci bolje rude, u kojoj bi bilo više silikata. Nema sumnje, da je ono, što je Tietze sa sobom na istraživanje ponio, bio obicni magnezit, koji je uz pravu štivu vrlo raširen, pa da je morao samo slucajno zamijeniti jednu rudu s drugom. B. Walter, koji je napisao znamenito djelo o rudnom bogastvu Bosne, nije imao razloga, da ne vjeruje u navode, što ih je Tietze priopcio, pa za to nije cudo, da on u spomenutom djelu veli, da se u okolici Prnjavora magnezit upotrebljava pod imenom „bosanske štive", pa da Bošnjaci iz lula od te štive „velikim pijetetom" puše. Mislio je, da je to zbilja magnezit. V. Radimsky, rudarski satnik u Sarajevu, nije se dao zavesti onim, što je Tietze priopcio, nego je pomno proucio neka glavnija svojstva bosanske štive, a iz rezultata, što ih je priopcio u Glasniku zem. muzeja (Serpentini Bosne i njihovi utvori, osobito istiva, knj. L, 1889., str. 88.; radnja je tiskana i njemacki u casopisu „Mittheilungen der Section ilir Naturkunde des ost. TouristenGlub", 1892, Nr. 2) proviruje jasno, da je pisac uvjeren, da bosanska štiva nema nikakva posla sa magnezitom. Radimsky navodi u spomenutom clanku sva najglavnija nalazišta štive oko Ljubicplanine, te izricno spominje, da su becki trgovci štivu od Branešaca hvalili kao izvrsnu robu, te su je pretpostavljali onoj od Kremne. Radimsky imao je u rukama samo štivu od Branešaca, pa nam dakako i ne kaže, da li ima u istinu kakve razlike izmegju te štive i one, što je u okolici Kremne kopaju. Ispitivanje, što ga je na toj štivi izveo, posve je tacno. Štiva ta lijepi se jako za jezik, upija požudno vodu, pokazuje, raznu gustocu i raznu tvrdocu, te ne zašumi u kiselini, ni kad se ugrije, samo zidina u potonjem slucaju bude pahuljava. Na jednoj vrsti štive našao je Radimsky gustocu 047 i tvrdocu 10, dok je druga vrsta imala,gustocu 095 i tvrdocu 25. Ako se ova druga vrsta namoci, odmah joj tvrdoca padne ispod 2. Ovomu ispitivanju tek još treba kemicka analiza, da utvrdi, da je bosanska štiva u istinu prava štiva. U spisima geološkog zavoda priopcio je u novije vrijeme M. Tscherne neke analize bosanske štive. Za komad, što ga je za ispitivanje dobio. |
Zanimljivosti
Kao anegdota u Prnjavoru još se prepričava da je prije još u 1960-ima, 70-ima, nekada čuveni voditelj Grga Zlatoper u programu "Glasa Amerike", na srpskom jeziku, predstavljao Ljubić kao "zanimljivo područje". |
Rijeka Ukrina
Ukrina je rijeka u sjevernoj Bosni (BiH), desna pritoka Save. Nastaje od Velike i Male Ukrine. Dužina toka Ukrine od izvora Velike Ukrine (Lukavca) je 119,3 km, a površina sliva 1.515,4 km². U Savu se ulijeva 3 km sjeverno od naselja Koraće, odnosno 10 km jugozapadno od Bosanskog Broda. Ukrina gradi Ivanjsko polje.
Bogatstvo ribljeg fonda, obale rijeke Ukrine okružene zelenilom, te stari mlinovi čine je posebno privlačnom za sve ljubitelje prirode.
Rijeka Ukrina jedina na prostoru BiH ima fenomen «cvjetanja vode». Naime, jednom godište (sredinom avgusta/kolovoza) iz larvi sa dna riječnog korita, samo jednu noć na pojednom dijelu rijeke izlazi na milione leptira koji žive samo nekoliko časova, završavajući svoj reprodukcijski ciklus i kratki život. Vodeni cvijet, kako ga ribolovci nazivaju, jedan je od najboljih i najcjenjenijih mamaca za lov soma, tako da se u avgustu na obalama rijeke okuplja na desetine ribolovaca iz Srbije, koji cvijet koriste za lov soma na Dunavu.
Ukrina je rijeka u sjevernoj Bosni (BiH), desna pritoka Save. Nastaje od Velike i Male Ukrine. Dužina toka Ukrine od izvora Velike Ukrine (Lukavca) je 119,3 km, a površina sliva 1.515,4 km². U Savu se ulijeva 3 km sjeverno od naselja Koraće, odnosno 10 km jugozapadno od Bosanskog Broda. Ukrina gradi Ivanjsko polje.
Bogatstvo ribljeg fonda, obale rijeke Ukrine okružene zelenilom, te stari mlinovi čine je posebno privlačnom za sve ljubitelje prirode.
Rijeka Ukrina jedina na prostoru BiH ima fenomen «cvjetanja vode». Naime, jednom godište (sredinom avgusta/kolovoza) iz larvi sa dna riječnog korita, samo jednu noć na pojednom dijelu rijeke izlazi na milione leptira koji žive samo nekoliko časova, završavajući svoj reprodukcijski ciklus i kratki život. Vodeni cvijet, kako ga ribolovci nazivaju, jedan je od najboljih i najcjenjenijih mamaca za lov soma, tako da se u avgustu na obalama rijeke okuplja na desetine ribolovaca iz Srbije, koji cvijet koriste za lov soma na Dunavu.
|
Jezero Drenova
Drenova je jezero koje se nalazi u općini Prnjavor, udaljeno 10 km od Prnjavora, i nalazi se u mjesnom području Drenove i Donjih Vijačana. Iz ovoga jezera se grad Prnjavor napaja vodom. Jezero je popularno među ribolovcima i redovno se poribljava. Jezero je stanište soma, šarana i različitih vrsta bijele ribe. Vjeruje se da se u muljevitom dnu akumulacijskog jezera Drenova kriju primjerci soma teški i više od stotinu kilograma. Zbog izuzetnih pretpostavki za ribolov, čiste vode i očuvane prirode, te redovnog uređivanja ovog prostora, jezero je proglašeno ribolovnim revirom/područjem. Na jezeru koji je pod stalnim monitoringom ribočuvarske službe SRD Prnjavor, važe posebna pravila ponašanja i ribolova, obzirom da je jezero i vodozahvat prnjavorskog vodovoda. Jezero se planski poribljava, čuva i uređuje, a po svojim ulovima jedno je od najatraktivnijih mjesta za ribolov na širim prostorima. Otvaranje ribolovne sezone na jezeru Drenova održava se svake godine, prve nedjelje mjeseca juna/lipnja. U prvoj polovici septembra/rujna 1995. godine vojni NATO savez je bombardiraao Republiku Srpsku. Tijekom bombardiranja, NATO je koristio navođene rakete sa osiromašenim uranom/uranijumom. U neposrednoj blizini jezera Drenova je palo nekoliko projektila, a najmanje jedan je pogodio samo jezero. Jedan projektil je pao pored osnovne škole „Vuk Karadžić“ u Donjim Vijačanima pored jezera, ali nije eksplodirao kasnije je demontiran. Rakete su uništile bivši vojni objekat JNA koji se nalazio nekoliko stotina metara od samog jezera. Zbog sastava projektila koje je NATO savez koristio prilikom bombardiranja, odnosno zbog po ljudsko zdrvlje štetnog radioaktivnog osiromašenog uranija, te zbog činjenice da se iz jezera opskrbljuje/napaja čitav Prnjavor, postojao je strah da je došlo do zagađenja jezera. Mještani i danas iskazuju sumnju da se poput neeksplodiranoj projektila koji je pao u blizini jezera, i danas u samom jezeru nalazi jedan neeksplodirani projektil sa osiromašenim uranijom. Zbog opravdane sumnje, preduzeće „Vodovod“ iz Prijedora je u nekoliko navrata slalo uzorke vode iz jezera u Institut za nuklearne nauke „Vinča“. Stručnjaci iz Vinče su potvrdili da u uzorcima vode nema tragova zračenja, ali zaposleni u vodovodu ne mogu sa sigurnošću da potvrde da u jezeru nema neeksplodiranih projektila, zbog čega se uzorci i dalje redovno šalju na ispitivanje. |
Jezero Drenova
Izvor: Wikipedia; Autor: Suvajac |
Šarinci |
KOORDINATE 44.8, 17.5 BROJ STANOVNIKA 862 (1991.)
|
|
Selo Šarinci smjestilo se na jugozapadu općine Prnjavor, (Rep. Srpska), blizu područja općine Čelinac. Od Banja Luke, je udaljeno 40-ak kilometara. Graniči sa selima: Branešci, Brezik, Vršani, Vijačani, Stara Dubrava (Ukrina)..
Šarinci se nalaze u brežuljkastom predjelu, u blizini planine Ljubić, na prelasku iz brdskih u ravničarske predjele Posavine. Najviša točka sela je Šarić Gaj, koji je dio vijenca planine Ljubić. Stanovnici Šarinaca beve se uglavnom zemljoradnjom, stočarstvom i primarnom proizvodnjom mlijeka U selu Šarinci se održavaju tri tradiocionalna vjerska zbora kod crkve Svete Trojice. Prvo veliko vjersko okupljanje žitelja je za Badnji dan (6.1.) kada se vrši paljenje badnjaka, pred vrtima Crkve i parohijskom kućom, za sreću i zdravlje svih ljudi, što bude propraćeno pjesmom i igrom. Veliki vjerski zbor se održava i za vrijeme sv. Duhova. Treći i posljednji veći vjerski zbor žitelja održava se 21.9. na dan rođenja presvete Bogorodice Marije (u narodu Mala Gospojina), što je i ujedno krsna slava sela Šarinaca. [1] |
Prnjavor (Upoznajte Prnjavor)
Datum objave: 20.3.2011. Postavila: djanavulkanizer Opis: Opstina Prnjavor nalazi se u slivu rijeke Ukrine. Grad se nalazi na nadmorskoj visini od 185 metara. Površina opstine je oko 631 km², a sam grad Prnjavor se prostire na površini od oko 5,5 km². U blizini grada Prnjavora se nalazi banja Kulaši, poznata po svom ljekovitom, prirodnom vrelu mineralne vode. Prema posljednjem službenom popisu, opstina Prnjavor je imala 47.055 stanovnika, a prema procjenama trenutno ih ima oko 45 000. |
Kremna |
KOORDINATE 44.808611, 17.715278 BROJ STANOVNIKA 1155 (1991.)
|
|
Selo Kremna nalazi se u općini Prnjavor. Dijelovi ovoga naselja su: Bujadnica, Grmčara, Kremna, Piplići, Podljubić, Podvučijak, Stanići i Tanasići. Selo je ie dobilo po kamenu kremenu-kvarcni kamen kojega ima u izobilju. Naselje Kremna je najstarije naselje u prnjavorskom kraju, starije i od samog grada Prnjavora.
16.12.1941. godine vojnici ustaških snaga iz garnizona u Prnjavoru, uz pomoć Mađara i Ukrajinaca grko-katolika koji su živjeli u obližnjem Vučijaku, ubili su 20 mještana kremanskog zaseoka Petrovići, uglavnom žena i djece. Njihova tijela su spaljena u dvije zgrade, a ostaci sahranjeni na mjesnom groblju. Prva svjedočenja o ovom zločinu su objavljena 1983.godine, ali su široj javnosti bila nepoznata do 2010. godine. (IZV:3) |
.jpg)
Kremna
Izvor: Wikipedia; Autor: Suvajac |
Banja Kulaši
|
Banja Kulaši nalazi se na cesti Prnjavor - Teslić, 14 km od Prnjavora. Smještena je u podnožju planine Ljubić u pitomoj dolini rijeke Ukrine, pored pruge Doboj -Banja Luka, na površini od 12 hektara.
Banja nosi ime sela u neposrednoj blizini, u kraju koji se odlikuje umjereno-kontinentalnom klimom. Ljekovita svojstva vode počeli su koristiti Rimljani, koji su posebno cijenili tople sumporne vode, kao i druge tople izvore. Za vlastelu, oboljele i ranjene borce gradili su impresivne građevine sa terapeutskim sadržajima – bazenima i kadama, koje su bile ukrašene divnim mozaicima i fontanama. O visokom kultu korišćenja ovih voda govori i činjenica da su ih upotrebljavali tokom cijele godine i za te potrebe postavljali i podne cijevi kroz koje su puštali toplu vodu za grijanje. Dolaskom austrougara na prostore BiH prvi put je izvršen popis i opis svih prirodnih izvora. Ubrzo zatim E. Ludwig je izvršio prve fizičko-hemijske analize glavnih izvora u BiH. Kasnije, koristeći njegove nalaze, F. Katzer je uradio nove analize, koje je prikazao u knjizi „K poznavanju mineralnih vrela Bosne”, u kojoj je opisao i termalni izvor u Kulašima. Laza Nenadović 1936. godine u svojoj knjizi Kulaše opisuje kao banju lokalnog značaja. Završetkom Drugog svjetskog rata banja je priključena ugostiteljskom preduzeću „Cer” u Prnjavoru i u njegovom sastavu je ostala sve do danas, kada funcioniše kao akcionarsko društvo. Osamdesetih godina 20. vijeka izgrađena je nova banja sa lijepim stacionarom, bazenima i kadama, kao i sadržajima za fizikalnu terapiju. Radila je samo sezonski za potrebe lokalnog stanovništva. Stoljetna tradicija Banje "Kulaši" zasniva se na izvorima izrazito ljekovite termomineralne vode. Voda je bakteriološki potpuno sterilna , a posebne karakteristike su visoka alkalnost sa niskom mineralizacijom. Glavne indikacije su: bolest bubrega i mokraćnih puteva,bolest organa za varenje, povišeni krvni pritisak, dijabetes i holesterol, posljedice tjelesnih povreda, a dokazano je i djelovanje na kožne bolesti naročito psorijazu. Značajno je spomenuti da na prostoru Evrope postoje samo tri izvora vode sa ovakvim karakteristikama što je svrstava u svjetske raritete. |
Banja Kulaši
|
Prnjavor |
KOORDINATE 44.866667, 17.666667 NADMORSKA VISINA 175 m BROJ STANOVNIKA 8484 (2013.)
|
|
Zanimljivosti o Prnjavoru
|
|
|
Kako je Prnjavor dobio ime: „Većina naselja na ovom području po vremenu postanka i po dužini života starija je od Prnjavora. Ime Prnjavor na području naše zemlje vrlo je rasprostranjeno. Naime u bivšoj SFRJ postoji 12 naselja sa imenom Prnjavor. Postoje dva puta, dva načina u nastanku imena ovih mesta. Kod onih mesta koja su nastala na manastirskim posedima, kao manastirska sela, kod njih ne može biti dileme o nastanku imena. Manastirski posedi su odavno dobili ime Prnjavor. Ovde opet postoji nekoliko varijanti u tumačenju same riječi prnjavor. Drugi način nastanka naselja Prnjavor više je stvar igre slučaja. Zašto se u nastanku prvog naselja pominje igra sličaja? Ovaj drugi način, put nastanka naselja sa imenom Prnjavor, nisu nastajala planski niti je njihov nastanak vezan za posebne geografske uslove. To su slučajevi kada putnik namernik, dobronamernik, skitnica, protuva itd., želi da pomogne sebi ili sebi i drugima, pa se najčešće gonjen nuždom negdje skrasi. Naseli se negde sam ili sa nekom družinom. To znači unekoliko otpočinjanje novog života. Za takvo naseljavanje, naseljavanje u takvim prilikama, naš narod ima izraz sprnjavoriti se. Razume se, moglo bi se naći sličnih izraza, ali iz tog razloga nastaje samo ime Prnjavor. Izraz sprnjavoriti se ili sprnjavoriti, uzima se isključivo zbog toga što se veruje da su oni koji su se negde naselili bez prethodne pripreme, siromašni ljudi, ljudi u dronjcima i prnjama ili beskućnici. Sada se s pravom pitamo kako je nastao ovaj naš Prnjavor i kako je dobio ime? U nastanku ovog Prnjavora upliću se obje varijante. No prvo da malo zavirimo u knjige da vidimo kako je nastala reč prnjavor, koja je vezana za manastirski posed. U traženju istine poteže se za grčkim, vizantijskim i nemačkim rečima, iz kojih se smatra da je nastala reč prnjavor. U rečniku Vuka Stefanovića Karadžića stoji: rauz manasterij, klosterdorf, manastirsko selo. Reč prnja objašnjava se rečju dronjak. U Enciklopedijskom rečniku stranih reči i izraza reč prnja nije objašnjena. Nema etimološkog objašnjenja ove reči ni u „Enciklopedijskom rečniku JAZU“ iz Zagreba. Prema tome ova reč ostaje kao izraz domaćeg porekla. Neki naučnici nalaze prevod ove reči u nemačkom i grčkom jeziku. U rečniku srpsko-hrvatsko nemačkog jezika, prof. Šercer reč prnjavor objašnjava rečju krikwinkel, što u prevodu znači vranogračje, mesto gde vrane grakću. Lingvista dr Stojanka Popović, za reč prnjavor nalazi odgovarajuću reč fenscedorf, a ta reč znači selo krpetina. Dalji navodi tumačenja reči prnjavor ne bi nam dali nikakvo novo objašnjenje. Ali iznećemo još jedno objašnjenje o indirektnom, posrednom postanku reči prnjavor. U Vizantiji je postojao zemljišni posed pronia. Ovaj posed je davan ljudima zaslužnim za vojnu službu, pravo na doživotno uživanje a kasnije u trajno vlasništvo i nasleđe. Nosioci ili vlasnici ovih poseda zvali su se pronijari. Pronija je bila krupan zemljišni posed na kome je bilo dosta zavisnih seljaka, koji su obrađivali poed. U srednjem veku feudalci nisu bili samo pojednici, svetovna lica, već su feudalne posede imale i crkve i manastiri. Ovo se naročito vidi u knjizi prof. St. Stanojevića: „Srednjovekovne srpske povelje“. Seljaci sa manastirskih i crkvenih poseda u Srbiji nisu vršili vojnu službu sve do vremena Despota Stevana Lazarevića. U to vreme i vojni čuvar na manastirskom posedu nazivan je pronijarom. Pronijar je postojao i u turskom periodu. To je bio čovek koji je po dogovoru čuvao manastirski posed, a zemlju je obrađivao. Postoji mišljenje kod izvesnog broja ljudi koji se bave uporednim proučavanjem domaće i strane leksike da je reč pronijar vremenom prešla u reč prnjavor. Ako ovo mišljenje uzmemo kao tačno onda značenje reči pronijar iščezava a reč prnjavor označava manastirski posed, manastirsko selo. Pronijar, prnijar, prnjavor, ovu relaciju priznaje i srpskohrvatski književni jezik, vezuje se uz onu iz koje je reč prnjavor nastala od reči prnja, prnjavoriti, sprnjavoriti. Napokon da pokušamo da odgovorimo na pitanje kako kako je Prnjavor dobio ime. Istorijska nauka priznaje tri vrste izvora na osnovu kojih dolazi do verodostojnih saznanja i zaključaka. Te vrste istorijskih izvora su sledeće: Pisani izvori, izvori materijalne kulture i tradicija. Istorijska nauka koristi tradiciju u krajnjoj nuždi, kad nema nikakvih drugih izvora. Na tradiciju se nikada ne možemo potpuno osloniti. Ali i pored toga za nastanak Prnjavora pozvaćemo u pomoć tradiciju, naročito predanje koje kaze da se neko u blizini Ganine vode sprnjavorio, neko se tu sa svojom sirotinjom skućio. U predanju se dalje kaže da je neko, tu u blizini Ganine vode podigao han za prihvatanje putnika koji su iz Tešnja i Bosanskog Kobaša išli za Banja Luku. Ovom se predanju može unekoliko verovati. Đeka Kljajić koji je bio učitelj u Prnjavoru od 1929. godine pisao je u listu „Politika“ da je neki čovek, putnik namernik, verovatno trgovac rekao da bi kod Dobre vode trebalo podići han za putnike koji idu tuda. Priča se da je tu i postojala nekakva zgrada u prošlom veku. Druga varijanta o nastanku imena i mesta prnjavor pored nešto podataka sadrži i predanje. Za drugu varijantu oskudni podaci mogu se naći jedino u banjalučko-bihaćkom šamatizmu, to je knjiga crkvenog sadržaja. U blizini sela Gornji Vijačani, pod planinom Borja nalazio se manastir Liplje u istoimenom selu. Predanje dalje kaže da je taj manastir osnovao još srpski vladar Dragutin Nemanjić. U starim zapisima manastir se pominje tek u XVI veku. U vreme austro-turskog rata 1683.-1699. god. stanovnici sela manastira Liplje bili su rasterani a njihove zemlje prigrabili su begovi Džinići iz Banja Luke. Oni su istovremeno prigrabili i zemlje susednog manastira Stuplje. Tako se dogodilo da ovaj nekada napredni kraj padne u neprilike koje su ga dovele do potpune zaostalosti. Uz to i crkveni život na ovom području bio je zamro. Zato je crkvenim vlastima bilo stalo da se crkveni zivot na ovom području obnovi. Od viših crkvenih vlasti taj zadatak je dobio sveštenik Maksim Opačić. Na tom planu bila je naglašena relacija manastira Liplja i Stuplja pa dalje preko Palačkovaca do Bosanskog Kobaša. Pomenuti sveštenik Maksim Opačić je 1829. godine podigao takozvanu ćeliju, koja je služila u crkvene svrhe. Ta se ćelija nalazila na mestu gde se danas nalazi kuća Nedeljka Slatinca. U blizini ćelije bila je podignuta i kuća za stanovanje sveštenika u bosanskom stilu. Urbanističkim planom Prnjavora, planom koji nije mnogo mario za starine ovog mesta, kuća koja je bila u blizini ćelije porušena je 1978. godine. Kako rekosmo, crkva je nazvana ćelijom a to nije slučajno učinjeno. Naime, želelo se da se na ovaj način izbegne sukob sa turskim vlastima, koje nisu bile rade da se na ovom području obnavlja crkveni život. Veruje se da se taj dio današnjeg Prnjavora, tzv. Prnjavorsko brdo počelo zvati Prnjavor. Prema kazivanju Ljubomira Opačića ime Prnjavor prenelo se i na predeo Ganine vode. I tek se ovde stvara prava nejasnoća kako po pitanju samog imena Prnjavor tako i po pitanju nastanka samog naselja Prnjavor. Prihvatljiva je i nedvosmislena činjenica da je u Prnjavoru podignuta prva crkva ćelija 1829. godine, ali neke činjenice govore da je na području istog naselja podignuta mala džamija još 1800. godine. Razume se, džamija je podignuta za potrebe islamskih vernika, onih koji su tu živeli. Na osnovu ovoga nameće se pitanje kako se ovo naselje zvalo pre podizanja crkve na prnjavorskom brdu 1829. godine? Ovde nam podaci nisu naklonjeni. Za prvu polovinu XIX veka, kada je Prnjavor kao naselje postojao, u turskim izvorima nemamo nikakvih podataka ni o imenu ni o postojanju mesta. Podaci o Prnjavoru kao crkvenoj parohiji od 1834. godine postoje u banjalučkom šamatizmu. Znači dileme nema da je naselje Prnjavora postojalo pre 1829. godine. Nema dvoumljenja ni u tome da su tada u mestu Prnjavor živele muslimanske i pravoslavne porodice, ali najverovatnije još grupisane i odvojene jedne od drugih po mestu stanovanja. napomenuli smo da je ovo naselje postojalo još početkom XIX veka. Logično je, da je to naselje moralo imati i svoje ime. Činjenice donekle govore da je ime naselja moglo biti Prnjavor. Da vidimo koje su to činjenice koje govore u tom smislu? Prvo: za period do 1834 za ovo naselje nije vezano nijedno drugo ime. Drugo: Da crkva nije 1834. godine registrovala ime naselja Prnjavor, Prnjavor bi sigurno još bio u senci zbivanja i o njemu se ne bi znalo da postoji. Dalje put iz Bosanskog Kobaša i Tešnja išao je preko ovog naselja koje je bilo negdje na sredini tog puta. Put je bio teško prohodan, a karavanima je bio potreban odmor. Potreba za odmor trgovaca i kiridžija navela je nekog, nama nepoznatog čoveka da na pogodnom mestu ovog naselja podigne nekakav nužan, skroman objekat za konačenje ovih. Možemo pretpostaviti da se taj nepoznati tu sprnjavorio, skućio se sa svojom sirotinjom da bi tu živeo. Predanje govori, kako su zapisali Đeka Popović i Ljubomir Opačić da je kod Dobre vode postojala zgrada koja je kao han služila za smeštaj putnika, koji su koristili prometni put Bosanskog Kobaša i Tešnja prema Banja Luci i obratno. Prnjavorsko brdo pošto je nešto kasnije naseljeno od Ganine vode, prihvatilo je ime Prnjavor, koje je ozvaničeno u crkvenom životu naselja. Ova okolnost je išla na ruku pravoslavnoj crkvi, čiji je cilj bio, kako smo već naglasili, da se obnovi crkveni život na ovom području. Naime, u imenu Prnjavor bilo je simbolike značajne za obnovljeni crkveni život na ovom području, koje se u crkvenom smislu vezivalo za davno raseljeni posed, prnjavor manastira Liplja i Stuplja. Možemo reći da je stvoreni Prnjavor postao značajan za crkveni Prnjavor kome je bio život omogućen i u verskom pogledu. Sprnjavoreni Prnjavor i crkveni Prnjavor stucajem okolnosti postali su jedno.“ Odlomak iz knjige „Prnjavor i njegova okolina“ autora Zdravka Nedovića |
|
AKTIVNOSTI
Aktivnosti na vodi
Rekreacijsko kupanje moguće je u:
- Rijeka Ukrina
- Bazen u naselju Ukrinski lug
- Bazen u naselju Donja Ilova.
Ostale aktivnosti
|
Jahanje
Lipicanerska ergela Vučijak, najstarije je poduzeće na području općine Prnjavor, osnovano aprila/travnja 1946. godine. Ime je dobilo po obližnjem uzvišenju Vučijak i predstavlja ogranak slovenske ergele u Lipicama. I danas u njoj egzistira više grla lipicanera, uz posebnost postojanja više rasplodnih linija i rodova, što garantuje veliki genetski potencijal ove prestižne rase konja. Međutim, ergela je posljednjih godina u jako lošem materijalnom i fizičkom stanju. (2013. god).
|
ERGELA VUCIJAK
Datum objave: 15.5.2013. Proizvodnja: atelevizija Borba za opstanak prnjavorske ergele
Datum objave: 6.1.2014. Proizvodnja: Al Jazeera Balkans Opis: Jedina ergela rasnih konja lipicanera u Bosni i Hercegovini nalazi se nedaleko od Prnjavora. |
BORAVAK
Ugostiteljski objekti i usluge
Ravno brdo (Vijačani)
Na lokaciji Ravno brdo, na planini Ljubić, prnjavorsko šumsko gazdinstvo izgradilo je, u borovoj šumi, mali sportski centar, uredilo staze za šetnju, za mališane je uređen zabavni park, a tu je i smještajni dio i prostor za roštiljanje. Korištenje ovog prostora besplatno (izv: 2010. god. Do Ravnog brda postoji kvalitetan prilazni put. Do ovog izletišta stiže se iz Prnjavora asfaltnim putem pored akumulacionog jezera Drenova, gdje se okupljaju ljubitelji sportskog ribolova.
Na lokaciji Ravno brdo, na planini Ljubić, prnjavorsko šumsko gazdinstvo izgradilo je, u borovoj šumi, mali sportski centar, uredilo staze za šetnju, za mališane je uređen zabavni park, a tu je i smještajni dio i prostor za roštiljanje. Korištenje ovog prostora besplatno (izv: 2010. god. Do Ravnog brda postoji kvalitetan prilazni put. Do ovog izletišta stiže se iz Prnjavora asfaltnim putem pored akumulacionog jezera Drenova, gdje se okupljaju ljubitelji sportskog ribolova.
IZVORI I LITERATURA
Reference
[1] Šarinci, web-prezentacija
[2] Štiva iz Ljubić planine kod Prnjavora, Glasnik Zemaljskog muzeja, 1.1.1893.
[3] 70 godina od stradanja u selu Kremna kod Prnjavora, Youtube
[4] http://prnjavor.becka-raja.at/o_gradu.php
[5] Jezero Drenova, bistro.ba
[6] http://www.glassrpske.com/drustvo/panorama/U-zemlji-poskoka-i-izvorskih-slapova/lat/86542.html
[2] Štiva iz Ljubić planine kod Prnjavora, Glasnik Zemaljskog muzeja, 1.1.1893.
[3] 70 godina od stradanja u selu Kremna kod Prnjavora, Youtube
[4] http://prnjavor.becka-raja.at/o_gradu.php
[5] Jezero Drenova, bistro.ba
[6] http://www.glassrpske.com/drustvo/panorama/U-zemlji-poskoka-i-izvorskih-slapova/lat/86542.html
Ostali izvori
NEDOVIĆ, Zdravko: Prnjavor i njegova okolina. Doboj, 1999.
KATZER, F.: K poznavanju mineralnih vrela Bosne. 1919.
KATZER, F.: K poznavanju mineralnih vrela Bosne. 1919.
Vanjske poveznice - korisni linkovi i adrese
