---

SREDIŠNJI POJAS >​ POVRŠI I BRDA CRNE GORE I PROKLETIJE > PROKLETIJE / BJESHKËT E NEMUNA > Grupa Veleçikut
​​Država: Albanija
Najviši vrh: ​Maja Tingllaçës, 1930,5 m (na nekm kartama upisan kao Kapa e Brojës)
Koordinate najvišeg vrha: 42.4200, 19.5776

O PLANINI VODIČ PRAKTIČNO

O planini

Uvod

Ime planine, etimologija

Geografija/zemljopis planine

Reljef planine

Geologija planine

Vrhovi

Reljefni i ostali oblici u prostoru

Klima

Hidrologija – vode (rijeke i jezera)

Priroda

Prirodna baština

Biljni svijet - flora

Životinjski svijet - fauna

Zaštita prirode i ekologija

Stanovništvo i naselja

Povijesni / historijski pregled

Kulturno-povijesna baština

Tradicionalne aktivnosti i narodna baština

Tradicionalna gastronomija – jela i pića

Turizam

Priče iz planine …

Vodič po planini i kraju

Praktične informacije

Aktivnosti

Kada boraviti u planini?

Pješačenje i planinarenje

Slobodno penjanje i alpinizam

Biciklizam – brdski i klasični

Aktivnosti na vodi

Aktivnosti u zraku

Boravak u planini i kraju

Pristupi planini

Smještaj

Ugostiteljski objekti i usluge

Vremenska situacija / Vremenske prilike

Prometna situacija / Saobraćajne prilike

Upozorenja i sigurnost u planini

Izvori

U SURADNJI SA:

Uvod

---

-

Uvećaj kartu

ENGLISH SUMMARY: Veleçikut Group

-

Ime (Etimologija)

Maja e Veleçikut. Ostale varijante koje se koriste (ili susreću): Veleçik, Vjelakut, Velakut, Veljakut, Velečik, Velječik, Veljičik.

RAZËM Grupa Veleçikut

ŠTO VRIJEDI VIDJETI I POSJETITI​​:

Klikom na logo direktno pronađi smještaj na širem području ove planine
Search directly for accommodation in the vicinity of this mountain

Oglašavajte ovdje:

• lokalnu ponudu,
• usluge i servise
• smještaj
• gastronomsku ponudu
• lokalne proizvode
• turističku ponudu
• aktivnosti na otvorenom i dr.

ZEMLJOPIS

---

Uzvisine i planinske grebene u grupi Velječika možemo podijeliti na slijedeće:

1. Zapadno predgorje Veleçika (Velječika): Kastrat 
2. Jugozapadno predgorje Veleçika (Velječika): Presenikut
3. Pobrđe Stolit (Stoljit)
4. Pobrđe Pojces 
5. Pobrđe Mokset
6. Greben Veleçika (Velječika)
7. Jugoistočni planinski greben Pultinës (greben Puljtinza; prema vrhu maja e Pultinës) 
8. Razvedeni sjeverni planinski grebeni: Boçanit - Drugomirës - Kapa e Brojës (Tingllacës) - Maja Madhe (m. Brushtuni Hotit) - Maja e Zëz (Maja e Kapës) - Maja pastirit Hotit 

Grupa Veleçikut, prostorni pogled iz smjera jugozapada
Izvor: Google Earth, 2023.

Grupa Veleçikut, prostorni pogled iz smjera sjevera
Izvor: Google Earth, 2023.

Grupa Veleçikut, prostorni pogled iz smjera sjeveroistoka
Izvor: Google Earth, 2023.

PRIRODA

---

Fusha e Zezë
​Pastirski stanovi na Crnom polju. Ovo naselje naseljeno je samo između proljeća i rane jeseni kada na njemu borave stočari sa svojim blagom. 

STANOVNIŠTVO I NASELJA

---

Selo Kastrat
Veleçik u pozadini

Po planini i po kraju

Sadržaj

1 OD KOPLIKA, PREKO RAZME, DO PLANINA

• JUGOISTOČNI GREBEN - PULJTINZA ​(MAJA E PULTINËS I DR.)
• ​MAJA E VELEÇIKUT​
  • MAJA PREFTË​

2 SJEVERNI PLANINSKI GREBENI

• MAJA E BOÇANIT
• MAJA E DRUGOMIRËS
• ​MAJA BUNIT
  
• MAJA BORËS (1782 m)
• MAJA MADHE (1872 m)
• MAJA ZEZË (1848 m)

3 OD DEDAJA DO BOGE
4 IZMEĐU SKADARSKOG JEZERA I POBRĐA KASTRATA

• POBRĐE POJCES
• POBRĐE MOKSET

5 OD HOTSKOG ZALJEVA DO GRABOMA
6 SREDNJIM TOKOM CIJEVNE U ALBANIJI
7 OD ZAGORË DO RRAPSHA​

• POBRĐE STOLIT (STOLJIT)

1 OD KOPLIKA, PREKO RAZME DO PLANINA

---

Naslovna fotografija
Pogled iz Donjoskadarske ravnice na grebene Vjelakuta (Velecikut), maje Boçanit i maje Pultines

Dedaj

"Zapadni zid" doline Boge
Dio između Ducaja i Boge. Na zapadnoj strani doline (lijevo) nižu s vrhovi: maja Bogamit, maja Drugomires.

Pogled iz prostrane Sjevernoskadarske nizine na vrhove Veleçika (u pozadini, prekriveni snijegom).

Korito Suhog potoka (Përroi i Thate) kod naselja Dedaj

Dolina Suhog potoka
Dolina Suhog potoka (Përroi i Thate) omeđuje skupinu Veleçika s južne, jugoistočne i istočne strane. U podnožju padina kojima se uspinje ka Razëmu vidi se naselje Bzhetë s crkvom. 

Bzhetë (Bërzhetë)

Bzhetë / Bajza

Pogled na kuće Bzhetë i dolinu Suhog potoka (Përroi i Thate)

Bzethë i Maja e Shullanit u pozadini lijevo

Bzhetë, Crkva sv. Nikole (kisha Shen Kollit), 18. stoljeće

Konture doline Suhog potoka; pogled u smjeru Skadarskog jezera

Usjek potoka përroi (proni) i Dragocit iznad Bzhetë

Maja e Kashtës (1013 m) iznad naselja Bzhetë

Shkrel (Bzhetë)

Vuç - Kurtaj

Vuçaj (Vuç - Kurtaj)

Klev (Vuç - Kurtaj)

Vrith

Leskovec (Vrith)

Vrith

U selu se nalazi crkva sv. Majke Tereze (kisha Shen Nene Tereza).

Vrith

Pogled na Vrith

Vrith

Uz cestu koja vodi preko Vritha

Fusha e Razmës

Sa ceste odn. staze koja vodi od Razme do Fushëzeze otvara se sa desne strane pogled na polja visoravni Razme (Fusha e Razmës). Povijesno gledano, visoravan Razma pastiri su koristili kao ljetni pašnjak za svoju stoku, gdje su životinje pasle tijekom tople sezone (od svibnja/maja do listopada/oktobra). Danas su ova polja samo dijelom obrađena, a dijelom se koriste kao pašnjaci za stoku tijekom ljetnih mjeseci. ​Osim stočarstva, uzgajaju se salata, kukuruz, krumpir i lavanda. 
Poljoprivredna aktivnost u ovoj regiji bila je raširenija u prošlosti, što se odražava u terasiranju padina oko polja, uobičajenom pristupu gospodarenju zemljištem koji se koristio tijekom intenzifikacije poljoprivrede 1960-ih i 1970-ih kako bi se otvorile nove obradive površine ili pašnjaci u očito teškim okruženjima kao što su brda i planine. Te su terase do danas gotovo potpuno napuštene i služe samo za ekstenzivnu ispašu stoke.
Naselja na visoravni naseljena su samo tijekom ljetnih mjeseci. 

Fusha e Razmës ("Razemsko polje")

Razëm / Razma (Vrith)

Naselje Razëm ili Razma, nalazi se na visoravni (Fusha e Razmës) iznad sela Vrith, na oko 950 metara nadmorske visine. Okruženo je planinama, među kojima dominira Veleçik (1724 m), prepoznatljivog oblika vrha. Razëm je jedna od najbližih turističkih atrakcija Skadra, od toga grada udaljen 40-ak kilometara. Dio je administrativnog područja Shkrel u općini "Malesia e Madhe". 

​Ljepote planinskog područja oko Razma opisane su već u 19. stoljeću. Zapise su, između ostalih, ostavili botaničar Antonio Baldaci i geolog Baron Nopcsa.
Do početka 1900-tih godina ovo su područje isključivo koristili pastiri za ljetnu ispašu, no u počecima 20. stoljeća ovdje svoje ljetnikovce počinju graditi skadarski trgovci, kako se njihov životni standard poboljšavao. Tako je Razëm stekao status jednog od najstarijih turističkih područja u Albaniji, jer je već 1920-ih i 1930-ih služio kao planinsko odmaralište, s privatnim kućama za odmor nekoliko bogatih i utjecajnih trgovaca iz Skadra. Ovakav "elitistički" turizam tada je bio novost. Zbog pažnje koju je Razma tada dobivala od privilegiranih članova trgovačke zajednice Skadra, albanski kralj Zog (Zogu) ju je 1935. godine proglasio turističkim područjem. Usponom komunističkog režima nakon Drugog svjetskog rata, vikendice u Razmi su zaplijenjene od strane države, a 1953. godine izgrađen je rekreacijski kamp za odmor radnika. Kamp se koristio većinom u zimskom razdoblju.
Razëm je bio popularno odredište i za planinske turiste tijekom desetljeća komunističkog režima u Albaniji. Nakon 1990-ih, radnički kamp za odmor je raspušten i pojavila su se nova privatna odmarališta, koja su i danas aktivna. Danas se Razëm etablirao kao područje vrhunskog turizma, s nekoliko luksuznih hotela koji nude usluge posjetiteljima koji dolaze. Postoji nekoliko novoizgrađenih odmarališta, a u tijeku su radovi na izgradnji novih ili proširenju postojećih odmarališta. Fokus je na vikend posjetiteljima iz više klase i usmjeren je na masovniji turizam, za razliku od klasičnijih smještajnih kapaciteta u drugim područjima Prokletija, gdje je glavni avanturistički i selektivniji turizam temeljen na dužim posjetima posjetitelja srednje klase. 
IZVOR ​Raz - Ökotourismus-Komplex Kultur-Orte. Albanian Alps.app (Pristupljeno 1.3.2023.)

Razëm

Razëm

Troshan (Vrith)

Opis pješačke staze od Razme do Boga preko Fushe e Zeze: prvi dio, Razëm - Fushe e Zezë

Od Razma do Boge, preko Crnih polja (Fushe Zezë) obilježena je planinarska staza. Jednodnevno planinarenje tom rutom postalo je jedno od najpopularnijih za ljubitelje planinarenja. Postoji samo jedna planinarska staza od Razema do Fushe Zezë i zatim do Bogë, koja prati cestu uz ljetne planinske kolibe do telefonskih antena na prijevoju Qafa e Keqe. Morate pratiti cestu sve do prijevoja Qafa Keqe.  Pješačenje po ovoj ruti dugoj oko 14 km, traje najmanje 8 sati. Dio staze je vrlo zahtjevan. Staza je većim dijelom markirana, no ima slabije markiranih i nemarkiranih dijelova, posebice prema kraju staze.​ Polazište je ispred hotela "Kulla e Arte" u turističkom dijelu Razme, jednog od popularnijih planinskih izletišta u Albaniji. 

Od hotela najprije laganom uzbrdicom dolazite do Pusat e Trashanit. Ostanite na cesti do raskrižja. Ovdje, skrenite desno. Makadamska cesta će vas voditi u smjeru Crnih polja (Fusha Zezë). S desne strane možete vidjeti plato Razme (Fusha e Razmës). ​U gornjem dijelu visoravni Razma nalaze se planinske kolibe i manje polje Fusha e Luges sa stanovima naselja Luis, koje je naseljeno samo između proljeća i rane jeseni. Otprilike 1,5 km nakon sela Luis, prolazi se pored ponikve Karrikave, alb. Gropa e Karrikave (karrike = stolica) i nakon 800 m slijedeće Gropa e Thiut (thiut=svinja). Dio staze koji slijedi izgleda kao prirodno stvoreni tunel, zbog čega stanovnici ovo mjesto nazivaju "kod tunela" (Te Tuneli). Napuštajući prirodni tunel iza sebe, stiže se do kuća pastira Gjolaj (stanet Gjolajve), bratstva iz Bratoša, u zapadnom podnožju Veleçika. Nekoliko stotina metara prije početka uspona (desnim odvjkom) prema prijevoju qafa e Keq, otvara se pogled na planinsku visoravan Fushe Zezë, udaljenu otprilike 6 km od početne točke - naselja Razme.

Razëm, počeci staze prema Bogi

Na planinskoj cesti sjeverno od Razme

Rrethi i Pistoletes

Malo svetište uz cestu
Kršćanstvo (rimokatolici) je vjera najvećeg dijela stanovnika planina sjeverne Albanije.

Cesta koja vodi od Razme prema Crnim poljima
Vrh Velečik u pozadini

Fusha e Lugsit (Fusha e Lugës)

Fusha e Razmës i u njezinom nastavku Fusha e Lugsit, polja u podnožju

Naselje Luis u polju Fusha e Lugsit

Luis

​U gornjem dijelu visoravni Razma nalazi se manje polje Fusha e Lugës (Fusha e Lugsit), s kolibama i stanovima malog sela Luis. Ono se lijepo vidi sa znatno povišene ceste Razëm - Fushe Zezë, tamo gdje ona prolazi područjem "Rrethi i Pistoletes".
Kao i u donjem dijelu visoravni Razmë, u selu Luis se, osim stoke uzgajaju i zelena salata, kukuruz, krumpir i kadulja. Kao i druga naselja u albanskom gorju, ovo naselje je uglavnom aktivno od svibnja/maja do listopada/oktobra i nije naseljeno tijekom zimskih mjeseci.

U blizini ovog sela nalazi se špilja zvana "Shpella Luis" (Shpella e Lujsit) i planina s kolibama (stanovima)  Gromozhdol.
Sjeveroistočno od sela Luis nalazi se ponikva Karrikave, alb. Gropa e Karrikave (karrike = stolica), a nešto dalje i druga Gropa e Thiut (thiut=svinja).

Luis, u polju

​Stanovi i katuni

Stanovi, odn katuni su planinska naselja koja su nastala posebno za potrebe stočarstva. Ta su naselja dobro poznata diljem gorja Albanije, od sjevera do juga, i obično se sastoje od ljetne kolibe ili male kuće na planinskim pašnjacima, uglavnom iznad granice drveća ili na šumskim pašnjacima, i susjednih uvala, i gdje se noću prikupljaju ovce. Pastiri obično žive i rade u stanovima od svibnja do listopada, a fokusirani su na ispašu stoke, uzgoj janjadi, mužnju i proizvodnju sira.
Ponekad, a posebno kada cijele obitelji presele na planine, bave se i nekim poljoprivrednim poslovima, npr. oko planine se sadi krumpir i kukuruz. Planinski stanovi i katuni ostaci su široko rasprostranjenog sezonskog sustava gospodarenja blagom, poznat pod nazivom transhumanca - koji je prevladavao u Albaniji (i diljem Balkana) osobito prije 1950-ih.

Gropa e Karrikave

Doslovni prijevod: "Ponikva Stolica" (karrike = stolica)

Gropa e Karrikave na vapnenačkoj pregradi između grebena Velječika i Puljtinza

Gropa e Karrikave (lijevo) i polje Fusha e Lugsit s naseljem Luis u podnožju

Gropa e Thiut

Doslovni prijevod: "Svinjska ponikva"

Gropa e Thiut

Te Tuneli ("Kod Tunela")

Stanet Gjolajve

​Sjeverno od prirodnog "tunela" na cesti Razëm-Fushe Zezë nalaze se kuće pastira Gjolaja (stanet Gjolajve), bratstva Gjolaj iz Bratoša - naselja u zapadnom podnožju Veleçika.

MAJA E VELEÇIKUT

Shpella e Pellumbave

Shpella e Majes Kryqas

Katun Krenazhdol

Shpella e Dhenve

MAJA PREFTË

NADMORSKA VISINA 1572 m

JUGOISTOČNI GREBEN - PULJTINZA
​(MAJA E PULTINËS I DR.)

MAJA E KUNGULLIT

Maja e Kungullit; s vrha je odličan pogled (alb. kungull = buča, bundeva) na dolinu i okolne planine. Uspon je moguć iz Gryke Lugje u dolini (između Ducaja i Boge).

Mogućnost uspona na vrh Kungullit

​Maja e Kungullit
Autor: Niko Sheldija Datum objave: 22.10.2020.
Opis. Grupi "Miqt e Alpeve" ka kenaqesin tju prezantojn vendet e bukura te Krahines se Shkrelit Malesia e Madhe Albania

Shpella e Lujsit (Shpella e Luis)

Shpella e Hoxhës

Shpella e Shtogut

​​Shpela e Gerebemit me Uje

Izlazak na Crna polja
Pogled preko Crnih polja (Fushe Zezë) na Maja Preftë (1572 m) u pozadini, lijevo, slijedi Suka e Zez / Maja Zezë (1704 m) u sredini te Maja e Madhe (1872 m) u pozadini desno.

Fushe e Zezë

​Dolazeći iz smjera Razme, nekoliko stotina metara prije početka uspona prema prijevoju qafa e Keq, otvara se pogled na skupinu povezanih planinskih polja Fushe e Zezë (u prijevodu "Crna polja"), udaljenih otprilike 6 km od Razme. Ova prostrana planinska polja smjestila su se na oko 1325 metara nadmorske visine, između četiri vrha, ispod krune Veleçika. Posebno obilježje krajolika su stoljetne bukve i borovi. No, prevladava pogled na subalpske livade koje se uglavnom koriste za ispašu. 

Upravo su zbog toga obilja pašnjaka, stanovnici Bajze, koja leži u nizinskim poljima najsjevernijeg dijela Skadarskog jezera, sa submediteranskom klimom, ovdje sagradili planinske kolibe grupirane u nekoliko katunskih naselja, odn. staništa (stanet). Danas se ovdje nalazi sve više objekata građenih od čvrstih suvremenijih materijala, što ih razlikuje od tradicionalnih ljetnih planinskih stočarskih nastambi i naselja (katuna) na ovim visokim nadmorskim visinama, koje su bile namijenjene samo kao privremena ljetna prebivališta.
Tradicionalno se Fushëzeza pretvara u vrlo živahno planinsko naselje tijekom toplije sezone (od svibnja/maja do listopada/krobra) jer ljudi iz nizina Bajze dolaze u svoje domove i planinske pašnjake, gdje uzgajaju razne životinje, uključujući stada koza, ovaca i krava (koji se mogu ne samo vidjeti, već i čuti kako pasu na obližnjim pašnjacima), kokoši itd. Osim stočarstva, male parcele poljoprivrednog zemljišta obrađuju lokalni ljudi, uglavnom s krumpirom i kukuruzom, što daje Fushëzezi dobru funkcionalnost sela ljeti.

Opis pješačke staze Fushë e Zezë - Bogë

Nastavak pješačenja od Crnog polja prema Bogi, vodi u smjeru istoka preko prijevoja qafa e Keq koji se nalazi podno vrha Boçanit (Maja e Boçanit). Moguć je skretanjem na desni odvojak ceste kojom smo na polje izbili iz smjera iz Razma, ili obilježenom stazom, u početku preko livada i šumaraka (odvojak se nalazi nešto bliže samih stanova), koja izlazi na spomenutu šumsku cestu (spomenuti odvojak prema prijevoju) i njome nastaviti prema prijevoju.

Možete se orijentirati pomoću telekomunikacijskog stupa postavljenog iznad prijevoja qafa e Keq, jer s njihove desne strane vodi put za Bogë. Kada dođete do kraja šumske ceste i početka staze, ostavite zgradu bez krova iza sebe s desne strane i tada stižete na suprotnu stranu prijevoja - stranu prema naselju Bogë. Kada nastavite put prema dolje, staza vodi do područja bez staze; šuma oštećena šumskim požarom, s kamenjem na tlu. U ljetnim mjesecima i ranoj jeseni trava naraste visoko te je potrebno oprezno hodati po krševitom i šljunkovitom terenu.
Nakon dolaska u "Te Gomurt", silazak postaje još teži jer teren postaje kamenit. Stijene i kamenje su oštrih rubova i lako se odvajaju. Na kraju padine imat ćete mogućnost završiti stazom prema centru Bogë uz korito bujičnog potoka Boge, ili varijantom uz cestu.

Odvojak planinarske staze u smjeru Boge

2. SJEVERNI PLANINSKI GREBENI

---

MAJA E BOÇANIT

Na nekim kartama ovaj vrh je upisan pod imenom Maja Boganit, odn. Maja Bogamit.

​Maja e Bocanit
Autor: loshilikes Datum objave: 19.10.2021.

Qafa e Keqe 

Qafa e Keqe, pogled od prijevoja u smjeru doline Bogë, nad kojom se vide vrhovi dviju planinskih grupa: Rrabës (desno) i Radohimës (lijevo, u pozadini)

Sjeverni prijevoj iznad Fushe Zezës

Burimi Shkurtit (izvor)

MAJA E BUNIT

MAJA BORËS

NADMORSKA VISINA 1782 m

MAJA MADHE (m. Brushtuni Hotit)

MAJA E ZEZ (MAJA E KAPËS)

Qafa e Kapës  (prijevoj) - iznad naselja Brojë

MAJA TINGLLAÇËS (KAPA E BROJËS)

Groblje u Kožnji
Nalazi se na maloj terasi na lijevoj obali Vukeljske Cijevne. Okolo groblja u dolini rijeke i na obližnjim padinama ima više obradivih livada i nekoliko osamljenih kuća naselja Kožnja. U pozadini (lijevo) je dolina potoka Sukes (përroi Sukes), koju s istočne (lijeve) strane ograđuje vrh maja Sternikut (vide se stijene njegova grebena), a sa zapadne vrh maja Kunores (1446 m; šiljati vrh na fotografiji sjeveroistočni je grebenski izdanak ovoga vrha). Lijevo, iza vrha Kunora viri maja Tingllaces (1930 m)

Pogled od vrha Irgut (Maja e Irgut) u grupi Radohimës, prema grebenu maje Tingllaces (vrh s ostacima snijega)

MAJA PASTIRIT HOTIT

MAJA E DRUGOMIRËS

Shpella e Teneqes

Shpella e Mullinit

Shpella e Zanave

3. OD DEDAJA DO BOGE

---

Xhai (Bzhetë)

Dragoi (Dedaj)

Dragoi (Dedaj)

Ducaj (Bogë)

Ducaj, panoramska fotografija

Bogë

4. IZMEĐU SKADARSKOG JEZERA I POBRĐA KASTRATA

---

Kastrat

​Lovro Mihačević (1856.-1920.), katolički svećenik iz Bosne i Hercegovine, franjevac, književnik i albanolog, služio kao misionar u Albaniji, zapisao je u svojoj knjizi Po Albaniji (Zagreb, 1911.) slijedeće o župi Kastrati:
Kastrati prastara je župa još iz g. 1678., no župne matice počimaju sa g. 1726., koje je godine i crkva sagradjena. Udoban novi župni stan sagradjen je milosti­njom sabranom u našoj monarkiji (1901.). Župa, kamenita i strmenita, leži na brdu pod visokom planinom Velečikom, a ima jedanaest sela sa 1.276 duša.

Vukpalaj - Bajzë

Homestead Albania - Welcome to Vukpalaj Malësi e Madhe Series
Datum objave: 25.2.2020. Autor: Homestead Albania
Opis: Malësi e Madhe Series will highlight all the pocket neighborhoods and towns that make northern Albania such a stunning place to visit and live. Vukpalaj is one of seven neighborhoods of Bajzë, bordering Lake Shkoder. Northern Albanian Folk Tales, Myths and Legends: https://amzn.to/381IthL

Bajzë (Bajza, Bajza e Kastratit)

Bajze, gradić na sjeveru Albanije, prema tradicijskoj usmenoj predaji osnovalo je i naselilo sedmero braće, no prema narodnoj legendi prvi ga je otkrio jedan usamljeni jahač koji je putovao sam na konju prema jugu. On je, putujući planinskim terenom, ušao u bujnu, šumovitu dolinu. Prošlo je nekoliko dana bez vode i hrane. Postao je preslab za put i izgubio se u šumi. Kako više nije mogao nastaviti, sjahao je s konja, pripremio se za posljednji počinak i pustio konja. Konj, koji je lutao u blizini, šapom je dotaknuo jednu točku na tlu, i potom se kasom vratio do jahača, gurnuvši nozdrve muškarcu na prsa. Čovjek, potaknut neobičnim ponašanjem konja, probudio se iz svog oslabljenog stanja, a konj ga je odveo do prirodnog izvora koji je pronašao. Voda iz izvora spasila je njegova jahača, koji je pronašao snage da nastavi put. Kasnije se jahač vratio u to područje i ovdje postavio odmorište za ostale umorne putnike. Vrelo je na kraju postalo gradski zdenac i dobilo je ime Shpella a Frasherit.
Postoji i druga, raširenija predaja. Na ovome su području suha ljeta stvarala ljudima probleme s vodom, a posebno s vodom za piće. Tako je započela potraga za nekim izvorom vode u šumi, koja je tada bila puno gušća i prostranija nego danas. No, potraga je bila teška i besplodna, sve dok se jednog dana nije došlo na pomisao da se slijedi konja, koji je otišao daleko u šumu i vratio se natečenog trbuha, vjerojatno od vode koju je popio. Rezultat praćenja konja bio je pozitivan, jer je konj otišao točno tamo gdje je danas bunar, a onda je to bila špilja koja je na maloj dubini, nekoliko metara, povukla vodu. Budući da je špilja imala i nešto prostora, konj je tamo polako, i bez žurbe, pio vodu. Kastrati koji su to otkrili odlučili su napraviti građevinu u ovoj špilji, i špilju nazvali Shpella e Frashnit (“Jasenova špilja”) jer se ona nalazila do velikog stabla jasena, koji se svojim razvojem i zelenom bojom odlikovao od ostalih uokolo, a očit razlog tomu bio je što su njegovi korijeni bili hranjeni vodom točno na izvoru vode u ovoj špilji. Obični jasen (Fraxinus excelsior ) na albanskom se kaže  frashër, freshen.
Čini se da zdenac Frashër ovdje stoji već mnogo godina, što se primjećuje po rubu zdenca na kojemu su izražene i jasno vidljive i u kamenu udubljene crte, koje su nastale od tisuća vađenja vode uz pomoć užeta od konoplje, koje je pritom strugalo kamen. To je jedna od posebitosti ovoga bunara.
Dosta je vremena špilja Frashër podsjećala na obični bunar u koji su bile umetnute cijevi i motorne pumpe koje su uzimale vodu kako bi ju razvodili u barove ili stanove Bajze. U međuvremenu, stručnjaci su smatrali da ovaj objekt svakako treba zaštititi, jer, osim što ima vrijednost kao prirodni spomenik, ima i kulturnu i etnografsku vrijednost, i radi se o jednom od najstarijih i najpoznatijih izvora na sjeveru Albanije. Poznati učenjak i speleolog, Gëzim Uruçi, objašnjava da se oko špilje Frashni nekoć okupljalo mnogo žena koje su prikupljale vodu. Istodobno, Uruçi kaže da je stoljećima i donedavno, "Frashnijev zdenac", koji je služio za punjenje vode, bio i mjesto okupljanja prilikom održavanja raznih festivala, na kojima su sudjelovali muškarci i žene. Ovdje se tijekom godina gotovo svaki dan organizirala "Miss Bajza" kada su bajzanske žene i djevojke izlazile napuniti vodu, a muškarci i dječaci procjenjivali koja je najljepša. Na temelju tih činjenica, mnogi ga stanovnici zovu “Zdenac užitka” (“Pusi i qejfit”).
Bunar se i danas aktivno koristi i nalazi se unutar parka u naselju, koji je uređen 2019. godine u sklopu projekta albanske vlade “urbane renesanse” albanskih naselja.

Bajza 2020
Datum objave: 18.6.2020. Autor: Studio Delaj

---

Rogom (Aliaj)

Rogom (Rogomi)

​Syri Sheganit. Shkoder. Albania 🇦🇱
Datum objave: 25.11.2020. Autor: Fation Plaku
Opis: Syri Sheganit. Shkoder. Albania 🇦🇱

POBRĐE POJCES

Pobrđe Pojces, prostorni pogled iz smjera zapada
Izvor: Google Earth, 2023.

POBRDJE MOKSET

Pobrđe Mokset, prostorni pogled iz smjera zapada
Izvor: Google Earth, 2023.

Hot
Hot je naselje u bivšoj općini Kastrat u sjevernoj Albaniji. ​Centar je albanskog plemena Hoti, jednog od najstarijih u sjevernoj Albaniji jer je prema albanskom kanonu (kanun) ono prvo albansko pleme gdje se javlja plemensko okupljanje o posebnim događajima i situacijama. U pozadini se vidi dugačak zaljev Skadarskog jezera koji se naziva i Hotsko jezero, odn. Gjiri i Hotit, na albanskom (gjir=zaljev).

5. OD HOTSKOG ZALJEVA DO GRABOMA

---

Hoti / Hot

Hot, odn. Hoti, naselje je u bivšoj općini Kastrat u sjevernoj Albaniji. ​Centar je albanskog plemena Hoti, jednog od najstarijih u sjevernoj Albaniji jer je prema albanskom kanonu (kanun) ono prvo albansko pleme gdje se javlja plemensko okupljanje o posebnim događajima i situacijama. 
Zaselci naselja Hot (Hoti) su: ​Lulash Pepaj,  Lemoq, Hani i Hotit, Dajç, Përperan, Bardhaj,  Deçkaj, Kolaj, Grykë, Brigjë i Hot-centar.

---

Hani i Hotit (Hot)

Han i Hotit (također Hani i Hotit) je naselje i granični prijelaz prema Crnoj Gori. Mjesto se nalazi na kraju dugog sjeveroistočnog zaljeva Skadarskog jezera na 15-ak metara nadmorske visine. Han i Hotit nalazi se južno od centra sela Hot, koje je dobilo ime po bivšem sjevernoalbanskom plemenu Hoti. Naziv se odnosio na hostel ili karavan-saraj (han) na području Hota.
Granični prijelaz Han i Hotit dugo je bio od velike važnosti, jer je desetljećima bio jedini granični prijelaz između Albanije i Jugoslavije, a kasnije i Crne Gore. Taj se prijelaz nalazi na cestobvnom prometnom pravcu (cestovni pravac E-762) koji povezuje Podgoricu i Skadar, preko Tuzi u Crnoj Gori i albanskog Koplika. S albanske strane to je nacionalna cesta  broj 1 (SH1) koja vodi od granice do albanskog glavnog grada Tirane. U Crnoj Gori se nastavlja kao magistralni put M18.
Nešto istočnije od graničnog prijelaza, cesta (SH20) se odvaja prema najsjevernijem dijelu Albanije, prema Vermoshu. Modernizirano i prošireno granično postrojenje svečano je otvoreno u ljeto 2018., a naredne godine nova zgrada za albansku graničnu policiju.
Jedina međunarodna veza Albanske željeznice, linija Podgorica - Skadar, također prelazi granicu kod Han i Hoti. Željeznička pruga otvorena je 6.8.1986. godine i vozi od Skadra do Podgorice, glavnog grada Crne Gore. Međutim, nema putničkog prometa. Željezničke granične stanice nalaze se u Bajzi na jugu i na crnogorskoj strani u Tuzima.

Han i Hotit
Pogled iz zraka s Hotskim zaljevom u prvom planu, graničnim prijelazom slijeva i naseljem, gore
Autor: Albinfo - Eigenes Werk, CC-BY 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=63019616

Hani i Hotit

Putokaz u naselju Hani i Hotit, prema hotskoj tvrđavi

Kalaja e Hotit (Hotska tvrđava)
KOORDINATE 42.337933, 19.426118

Jugozapadno od sela Hot i zapadno od njegova zaselka Hani i Hotit, u blizini krajnjeg sjevernog vrha zaljeva Skadarskog jezera, poznatog i kao Hotski zaljev ili "Hotsko jezero" (Liqeni u Hotit), uzdiže se brdo koje dominira jezerom i ravničarskim i brdovitim krajolikom oko njega.
Na tome se brdu nalaze ostaci Hotske tvrđave – Kalaja e Hotit. Ova vrlo dobro pozicionirana srednjovjekovna utvrda kontrolirala je trgovačke rute Skadra s područjima duž jezera, kao i prijelaz u planinsku unutrašnjost teritorija. Domaće ju stanovništvo tradicionalno zove "Kalaja e qytetzës" (“gradska tvrđava”). Utvrdu je prvi put opisao Franz Nopsca 1912. godine (Nopcsa: Wissenschaftliche Mitteilungen aus Bosnien und Herzegovina, str. 177.), a nekoliko godina kasnije ovo su utvrđenje posjetili austrijski arheolozi C. Praschniker i A. Schobere. Oni su iznijeli kratak, ali prilično točan opis smještaja okolnih zidina i tri kule, koje su uspjeli vidjeti na površini. Uz površni opis, objavili su i fotografiju sjeverne strane utvrde. Na temelju toga promatanja, iznijeli su mišljenje kako da ovo utvrđenje ne pripada antičkom razdoblju. Odlukom iz 2017. godine albansko Ministarstvo kulture proglasilo je utvrdu spomenikom kulture I kategorije.
Na zaobljenom vrhu toga vapnenačkog brda, na krškom terenu, nalazi se oveća plitka depresija (polje), koja je omeđena s četiri točke; na istočnoj stoji ruševina utvrđenja od koje je preostao eliptični zidni prsten.  Utvrđeno područje se proteže u kotama od 160 do 178 metara n.v. Tri pravokutne kule vire iz zida na sjevernom pročelju. Veliki ostatak tvrđave stoji uspravno oko 100 koraka udaljen od zida koji se niz padinu spušta prema istoku. Zidovi, koji su se sačuvali sve do vrha, sastoje se od šljunčanog kamena izrezanog u debelu žbuku, iznutra od manjih komada.
Dok nova cesta od Han Hotita prema Zetskoj ravnici vodi obalom Skadarskog jezera preko Božaja do Nënhelma (Podhum kod Tuzi), stara konjska staza išla je preko Hotske tvrđave (Kalaja Hotit), kraćom rutom kroz pobrđe zvano Drumaj (Drume; danas je ovdje istoimeno naselje).  

Halaja e Hotit; tlocrt Hotske tvrđave

Ostaci paleokršćanske crkve iz 5. st.
KOORDINATE 42.3417635,19.4311478

Ruševine kod Ličeni Hotit
NOPCSA, Franc: Wissenschaftliche Mitteilungen aus Bosnien und Herzegovina (12). Wien, 1912., str. 177. (PDF)

Područje Ličeni Hotita posebno je zanimljivo arheolozima zbog bogatstva ruševina objekata. Osim već spomenutih tumula i zasigurno rimskih ostataka Vuksanlekaja i Maršenjta, o kojima će biti riječi kasnije, na ovom području valja spomenuti i ruševine Kalaje Hotit, Samobora i Kozana. Starost tvrđave Hotit je upitna, ostale dvije zasigurno pripadaju predrimskom razdoblju. Kalaja Hotit i Samobor smjestili su se na odručju zvanom Drumaj uz nekadašnju rimsku vojnu cestu, dok je Kozan na južnoj obali zaljeva Ličeni Hotit.

IZVORI I LITERATURA
HOXHA, Gëzim. Kalaja e Hotit. Candavia, 1.2004. Tiranë : Departamenti i Antikitetit të Vonë dhe Mesjetës, 2004. str. 83-91. (PDF)
NOPCSA, Franc: Wissenschaftliche Mitteilungen aus Bosnien und Herzegovina (12). Wien, 1912., str. 177. (PDF)

Lapidar
KOORDINATE  42.335033, 19.436876

Spomenik posvećen malisorskim ustancima 1911. rad je H. Kruje i S. Kraje. Nalazi se između Hani i Hotita i Vukpalaja, nedaleko od kružnog toka gdje se križaju državne ceste SH1 i SH20. Potječe iz 1971. godine.

Lapidar

Shtëpia Muze 'Çun Mula (Spomen kuća Çun Mule)
KOORDINATE 42.340957, 19.439034
 
Çun Mula (1818. - 1896.; na srpskom se imenuje Čun Mula / Чун Мула) i Čul-Mula / Чул-Мула), bio je bajraktar plemena Hoti i albanski borac za slobodu. Njegova obitelj, Lucgjonaj, potjecala je iz obitelji Junçaj iz Hota. Prema Zakoniku Leke Dukagjinija, obitelj Çun Mule postavljena je na čelo malesijskih plemena Malësia, vodeći ih u mnogim ratovima protiv srpsko-crnogorskih i osmanskih snaga.

Kongres u Berlinu i Prizrenska liga

Bio je jedan od 15 albanskih delegata iz sjeverne Albanije pozvanih na razgovore u vrijeme održavanja Berlinskog kongresa (13.6.- 13.7.1878.), osim trojice stražara iz Mirdite. Među katoličkim delegatima bili su poglavari Çun Mula iz Hotija, Baca Kurti iz Grude, Maraş Daşi iz Shkrelija, Cil Vuksani iz Kastratija, Mark Lula iz Shala, Mark Kola iz Shosha i Con Geda iz Shllakua.
Nakon odluke Berlinskog kongresa da preda albanski naseljena područja Hoti, Gruda, Plav, Gusinje, Kastrati i dr. Knjaževini Crnoj Gori, pridružio se albanskoj nacionalističkoj Prizrenskoj lizi. Kad je crnogorski princ Nikola I ušao na teritorij koji mu je ustupio Berlinski kongres, Mula i drugi poglavari Malësije organizirali su otpor protiv Crne Gore. Sjevernoalbanski Malsori porazili su Crnogorce u bitci kod Ržanice. Spominjan je u albanskoj gorštačkoj epskoj poeziji.

Vojne i liderske aktivnosti

Različiti izvori pokazuju da je Çun Mula sudjelovao kao vojnik Osmanskog Carstva u Krimskom ratu i Moreji. S obzirom na slavu koju je stvorio Çun Mula u toj zemlji, 1878. godine poglavari Hota i Malesije izabrali su ga za svog predstavnika u Skupštini Prizrenske lige koja je održana 10.6. te godine. U toj je skupštini, Çun Mula dobio mjesto zapovjednika dobrovoljačkih vojnih snaga izvan tadašnjih državnih granica.
Jedna od najvećih bitaka koju je vodio Çun Mula, gdje se odlikovao hrabrošću i junaštvom, bila je bitka kod Ržaničkog mosta (alb: Beteja e Rrzhanicës, Beteja e Zharnices, 22.4.1880), gdje su malisorski dobrovoljci pobijedili crnogorske vojnike pod crnogorskim kraljem Nikolom. Isto tako, nekoliko godina kasnije, Cun Mula također se borio protiv vojnih snaga Osmanskog Carstva, kada su Crnoj Gori dali Hoti, Grudu, Plav i Gusinje. Jedna od najpopularnijih bitaka koju je Cun Mula vodio protiv turskih snaga, u mjestu Bajze (Kastrat), bila je protiv snaga Bedri-paše. Tijekom te bitke Cun Mula zatražio je kapetana Sokol Beg Hodu koji je bio vojni zapovjednik sa sjedištem u sjevernoj Albaniji u Skadru, a on ih je opskrbio oružjem i brojnim dobrovoljcima. Cun Mula okupio je ove snage u Postribi, Shkrelu i Kastratu. Kažu da je zapovjednik turskih snaga Bedri-paša, uviđejući mogući sukob Malizorima predvođenim Bajraktarima iz Hotija, koji su bili odlučni boriti se protiv svakoga kako bi zaštitili svoju domovinu, izbjegao sukobe i otvorio put Cun Muli. Ovaj je događaj postao vrlo popularan u epskim pjesmama albanskog folklora ("Lahuta" = flauta).
Pored svoje aktivnosti vojskovođe zadužene za Malisore, Cun Mula hotski bajraktar bio je poznat i poštovan kao mudar čovjek i sudjelovao je u mirenjima u raznim situacijama, ne samo u vlastitom kraju, već i šire. Isto tako, Cun Mula je također poznat po svom doprinosu pomirenju između poglavara Lezhe i bajraktara ​​Mirdite u njihovoj stalnoj borbi oko dominacije između dviju provincija. Tako je dogovor postignut nakon što je Mula odredio granice, kojima su obje strane bile bile zadovoljne i koje i danas takve opstaju.

Smrt i potomci

Cun Mula umro je 1896. u 76. godini i pokopan je s velikim počastima u zemlji svojih predaka, u provinciji Hoti. Njegovi potomci u albanskim naseljima Crne Gore poznati su pod prezimenom Çunmulaj.
Nakon njegove smrti njegovo je pleme saznalo da mu je nećak Deli Meta, rođen 1857. godine. Kao prvak njegove obitelji i Deli Meta veći je dio svog života proveo u ratovima protiv srpsko-crnogorskih snaga.
Iz više usmenih svjedočenja Deli Meta je navodno uliji strah srbo-crnogoraca hrabrošću koju je pokazao u bici kod Qytezësa u Nën-Helmësiju (Grabanicit). Deli Meta se također borio u Kopliku 1912. godine protiv srpsko-crnogorskih snaga koje su željele pripojiti Skadar Crnoj Gori. U tim borbama Meta Deli se također borio zajedno sa svojim sinom Mul Bajraktarijem i Lucom Nishijem koji je bio iz bratstva Dede John Lulija. Nakon te bitke, iz osvete, crnogorske snage tri su puta spaljivale njegovu kuću. Crnogorski kralj Nikola s kraljem Aleksandrom pokušao ga je podmititi i prevariti u zamjenu za novac i moć, ali su ga bajraktari iz Hotija i Malesije odbili. Nakon što je Crna Gora pripojila pola provincije Hoti, Gruda i Tuzi, crnogorski kralj Nikola poslao je svog ministra vanjskih poslova da nagovori Deli Meta i starješine Hota da potpišu deklaraciju o sporazumima s Crnogorcima. Kralj Nikola također je ponovno poslao veliku svotu novca kako bi nagovorio Metu Deli i Hote, ali je ona s gnušanjem odbijena. Kaže se da je kralj, tijekom govora u Palati kralja Nikole, gdje je kralj pozvao najistaknutije oficire Crne Gore, pitao ko su najopasniji Albanci. Nakon mnogih odgovora, kralj Nikola rekao je prisutnima rekavši: "Znam dva Albanca kojih se bojim: Bajraktar iz Hota Deli Meta, koji je musliman i koji upravlja katoličkom provincijom, i bajraktar iz Grude koji je katolik i upravlja muslimanskom provincijom. U slučaju rata uvijek su ujedinjeni ".
IZVOR  Çun Mula. Wikipedia (en)

Çun Mula (1818. - 1896.)

Dajç / Dajçi i Hotit (Hot)

Shpella Kiremanicë (Špilja Kiremanicë)
KORDINATE 19.4352905, 42.3435571

Përperan (Hot)

Bardhaj (Hot)

Deçkaj (Hot)

Kolçekaj / Kolaj (Hot)

Hot, centar

NADMORSKA VISINA 91 m

Kisha e Shen Gjon Pagezuesit (crkva svetog Ivana Krstitelja)
KOORDINATE 19.4423696, 42.3632919

Grykë ​(Hot)

Brigjë / Brigjia (Hot)

NADMORSKA VISINA  286 m

​Varjante imena sela koje se koriste: Brida, Bridzhe, Bridzhë, Brigja, Brigje, Brigjja, Brigjë, Briđa, Fusha Brigje, Fushe-Brigje, Fushë-Brigje, Brighjie, Brigjia

Vidikovac - Belvedere
KOORDINATE 19.4504338, 42.3751484

---

Starë / Starja

Rrapshë-Starë / Rrapsh-Starja

NADMORSKA VISINA 712 m

Koriste se nazivi: Rapsh-Starja, Rapsh-Starje, Rapsh-Starjë, Rrapsh-Starja, Rrapsh-Starje, Rrapshe-Stare, Rrapshë-Starë

Starja i u pozadini planina Bukoviq / Buković

Starja / Starë (Rrapshë-Starë)

NADMORSKA VISINA 526 m

Nazivi koji se koriste za selo: Starja, Starë, Stare, Starja, Starë
Na području sela nalazi se špilja Shpella e Stares.

"Hodžin balkon"
Govori se da je albanski diktator Enver Hoxha putovao u Vermosh ovim putem, no kada je stigao do prijevoja Leqet e Hotit, uplašen pogledom na surove planine, nije htio nastaviti dalje, niti je ikada poslije putovao u Kelmend, Vidikovac, s dva ostakljena balkona, uređen nakon osuvremenjivanja albanske državne ceste broj 20, ljudi su počeli popularno nazivati Balkon Envera Hoxhe.

Leqet e Hotit

Leqet e Hotit je prijevoj na 730 metara nadmorske visine, preko kojega prelazi cesta koja povezuje bazen Skadarskog jezera s Tamarom, Selcem, Vermoshom, Gusinjem, Plavom i dr. mjestima. Dio izvora navodi kao nadmorsku visinu prijevoja 684 m, što ne odgovara topografskim kartama, jer je prema njima polje u kome se nalazi Rrapsh na 712, odnosno 728 m, a ono je niže od samog prijevoja (op.). Do različitih podataka dolazi vjerojatno iz razloga što samo mjesto prijevoja nije jasno vidljivo zbog složene konfiguracije terena. Kada se putuje od juga (od Skadra) gotovo je nezamjetan, jer se nakon uspona iz Hota dolazi na široko planinsko polje kojime se prolazi puna dva kilometra, sve do vrlo blagog uspona (najviša točka na cesti), nakon koga počinje nagli silazak u dolinu Cijevne. Prijevoj je formiran tektonsko-erozijskim procesima. Povezuje kršku zonu Hani i Hotita (Bajzë-Kushe) s dolinom Cijevne. On razdvaja vrh maja e Mështjerrës (1447 m) na jugoistoku, od vrha maja e Bukovikut (1232 m) na sjeverozapadu. Nadvisuje površinu Cijevne oko 500 metara. Sjeveroistočni dio prijevoja pokriven je bukovim šumama. Inače riječ leqe na albanskom znači zamaka; leqet = zamke.

Cesta koja prolazi preko prijevoja je albanska državna cesta SH20. Na strani prema rijeci Cijevni ona prolazi strmim odsjekom u brojnim serpentinama i s prosječnim nagibom od 7%. S druge strane prijevoja uspon od Skadarskog bazena je stupnjevit, a odmah južno od prijevoja nalazi se krško polje na kome se smjestilo naselje Rapsh. Cesta je asfaltirana. Zatvara se u slučaju velikog snijega.

Serpentine na državnoj cesti između Rapshe i Graboma

Povijest izgradnje i rekonstrukcija albanske državne ceste SH20

Dionica Han i Hotit - Brigje

Izgradnja prve dionice od Han i Hotita, na obali Skadarskog jezera, do zaseoka Brigjë, u duljini od 6 kilometara, započela je u vrijeme Kraljevine Albanije 1929. godine i dovršena je od strane fašističke Italije 1939. godine. To je bila uska cesta, širine jednog voznog traka, pokrivena kaldrmom. Prema predaji, dionica od hotskog zaseoka Gryka (Gryka e Kushes; nalazi se uz potok prr. Kushes) do Brigja, izgrađena je trasom koju je projektirao talijanski inženjer sa željom da cesta prođe uz kuću jednog njegovog prijatelja koji je stanovao u tome kraju. 
Ova cesta ostaje u tom stanju do sredine 1966. godine kada je tadašnja vlada započela gradnju nastavka puta prema Keljmendu, prateći prirodnu konfiguraciju terena.

Trasa albanske državne ceste SH20
Izvor: GoogleMaps

---

Dionica Brigje - Stare - Rrapshe Hotit - Leqe Hotit - Grabom - Tamarë

Nastavak ceste gradili su dobrovoljno omladinske radne brigade - studenti Sveučilišta u Tirani i naoružani vojnici albanske armije. Dionica je završena za dvije godine, za što je bilo potrebno iskopati stotine kubičnih metara stijenja.

Oni su nastavili i gradnju 20-kilometarske dionice od Tamare do prijevoja Predelec, koja je bila dovršena do rane jeseni 1967. Ova dionica prati tok Seljčanske Cijevne. Velikom dijelom ta novosagrađena cesta nije pratila trasu starog pješačko-konjskog puta, koji je prolazio dolinom rijeke i ova područja povezivao s Gusinjem, Plavom, Peći i Đakovicom.

Zbog nepovoljnih uvjeta zimi, gradnja ceste nastavljena je u proljeće 1968. godine. Ova dionica, od Qafa Predelec do Vermosha, relativno je brzo završena zbog povoljnijeg terena za gradnju. Završni sloj ceste na segmentu Gropat e Selcës - Qafa Predelec - Budaç – Bashkim Vermosh bio pokriven crvenim tucanikom.

Kroz slijedeće godine planinaran je gradnja i sekundarnih cesta od prijevoja Predelec prema Ješnici (Jeshnice) i Vermoshu, i dalje u smjeru doline potoka Skrapatushes (Perroi i Skrapatushes, Përroi i Skrobotushës, Skrabotushes) podno vrha Maja e Viles (Vila u Žijovu, na granici s Crnom Gorom). Pretvoreno u kilometre, duljina tih cesta bila bi duža nego od Vermosha na krajnjem sjeveru Albanije pa sve do najjužnijeg albanskog grada, i one su služile tadašnjoj albanskoj vlasti za eksploataciju starih i vrlo vrijednih šuma u Keljmendu 

Rekonstrukcija stare ceste

​U jesen godine 1976. asfaltirana je postojeća trasa ceste, na prvoj dionici od Han i Hotita do Rapše.

U takvom lošem stanju (asfalt samo do Rapša i dalje makadamska cesta, koja je na pojedinim dionicama, bivala sve lošija) cesta ostaje do 2001. godine, kada je Qeverija Berisha iz Albanskog razvojnog fonda (Fondi i Zhvillimit Shqiptar) poduzeo korake kako bi se rekonstruirala cjelokupna cesta kroz Keljmend, po suvremenim standardima izgradnje.
​
U početku, postojala je ideja da se dionica Han i Hotit - Rapsh skrene s njezine postojeće trase na brijegu prema zaseoku Brigja (Hot) i da ide istočnije,  padinama koje su bliže području Kastrata, što bi negativno utjecalo na stanovnike Hota, Brigja i dijela Keljmenda, zbog moguće izolacije. S druge strane novom trasom moglo se postići smanjenje nagiba i skraćenje duljine ceste. Naposlijetku, pobijedila je je opcija da nova modernizirana cesta ide starom, postojećom trasom.

Na ovome segmentu, oko Brigja, bili su potrebni veliki zahvati, zbog iskopavanja i nasipavanja strmina i prepreka, te u slijedećoj fazi izgradnja zidova koji će štititi prometnicu od oštećenja prouzročenih erozijom i zasipavanja rastresitim materijalom. Pod platoom gdje se smjestilo selo Stare (Starje), na lokaciji Fund Stares (fund na alb..znači dno, kraj), umjesto starog mosta nad potokom perroi Starjes, sagrađen je zavoj na nasipanom materijalu, a stari most nije porušen, nego je ostavljen paralelno uz zavoj nove ceste. Općenito je iskapanjima i nasipavanjem terena ostvaren blaži nagib ceste, tako da on većinom ne prelazi 3-4%, čime su omogućene brzine veće od 45-50 km/sat. Rekonstruirana cesta izgrađena je sa dva vozna traka i nekoliko mjesta za zaustavljanje i parkiranje.
​
Potom je na red za modernizaciju došla druga veća dionica, od Rrapshe (Kloni, u vrijeme Hodžine diktature - kloni su bile izolirane granične zone u Hodžinoj Albaniji) do Tamare, koja je napravljena po identičnoj trasi ceste izgrađene u vrijeme komunističke diktature. Standardi po kojima je građena nova cesta isti su kao kod prve dionice od Hota, osim što je na ovome dijelu teren bio znatno nepovoljniji. Od Rapsha do Balkona (Ballkoni; odakle je 1967. Enver Hoxha izdaleka promatrao Keljmend) postoje dva procjepa (alb. çarje​) u planini - prvi u Rrapshu i potom kod Balkona (Leqet e Hotit), dionica gdje je cesta horizontalna, bez uspona i padova.

Gradnja dalje od Rrapsha, na vrlo zahtjevnom dijelu Leqet e Hotit, gdje teren strmo pada u kanjon rijeke Cijevne, iziskivala je mnogo, u smislu vremena i obujma gradnje, jer je sva ta gomila iskopanog materijala bila transportirana uzbrdo iz Leqeta u Rrrapsh i u Grop tj  u bivši Klonit të Vjeter. Stijene su drobljene kako bi se taj materijal iskoristio u proizvodnji betona u betonari podignutoj u Rapshu. Takav postupak se primjenio kako bi se zaštitila vegetacija grmlja i drveća i kako ne bi došlo do zatrpavanja doline Cijevne viškom iskopanog građevinskog materijala. Dužina ove dionice, Klon (Rrapsh) - Qafa e Kryqit, iznosi 4.4 kilometara. Slijedeći dio dugačak 1,6 km od Qafë Kryqe do Uji i Grabomit (Grabomska voda), bio je lakši za izgradnju. Kod grabomskog zavoja sagrađen je novi most s dva propusta, a stari se nalazi odmah uz njega, Na dionici od Uji i Grabomit, do Tamare, dugoj 8 km, sagrađeni su potporni i zaštitni zidovi i propusti za vodotokove i vodopade.

Dionica - Tamarë - Selcë - Vermosh

Prethodna cesta koja je građena 1967. godine, kod Tamare je prolazila preko poznatog starog turskog mosta. Tom prilikom slojevi ceste nanijeti su na stari most, a betonom je on ojačan, uz očuvanje stare zatečene turske konstrukcije. Za rekonstruiranu cestu izgrađen je novi most koji se nalazi neposredno uz stari turski. Jednako tako, nova cesta izmještena je izvan centra naselja, istočnim rubom Tamare, a stara trasa ceste koja je prolazila kroz središte mjesta, uređena je kao pješačka šetnica. 

Cesta je sada u potpunosti proširena i rekonstruirana, dalje od Tamare do Vermosha. Država Crna Gora je također sufinancirala taj dio projekta, jer je ova cesta osigurala lakši put stanovnicima Plavsko-gusinjskog kraja i istočne Crne Gore s bazenom Zete, Podgoricom, Crnogorskim primorjem,  te Skadrom. Do tada je stanovnicima Gusinja i Plava trebalo prolaziti 270 kilometara, kako bi stigli do Podgorice, a put dolinom Cijevne kraći je za 55 kilometara i gotovo 70% te trase zimi je bez sniježnog sloja na cesti. Snijega zimi obično ima samo na desetkilometarskoj dionici od Gropat Selce do Vermosha. 

Udaljenosti na rekonstruiranoj cesti SH20
Han i Hotit - Tamarë 28 km
Rotonda Han i Hotit - odvojak ceste za Kastrat - 11 km
Rotonda Han i Hotit - do bivšeg Kloni (Rrapsh) - 14.5 km
duljina polja Fusha e Rapshes - 2 km
Kloni - Qafa Kryeqt (Leqet e Hotit) - 4.4 km
Kloni (Rrapsh) – Uje i Grabomit (Grabomska voda) - 6 km
Kloni (Rrapsh) – Qëndër Tamare (Tamara, centar) - 14 km

IZVOR  DRAGU, Rush: Rruga për në Kelmënd.Han Hotit-Vermosh.(Fotoreportazhi…). Albdreams.net, 17.6.2014.

"Balkon Envera Hoxhe"
Vidikovac s pogledom na kanjon Cijevne te prokletijske i žijovske planine.

Leqet e Hotit
Iznad prijevoja dižu se Maja Pllanes (1061 m) i njegov ogranak Maja e Dzaramis (Ozaramis, Haramija; 756 m).

Tamarë - Leqet e Hotit (4K UHD) (Kelmend,Malësi e Madhe) Albanian Alps
Autor: Albert Vaja​

6. SREDNJIM TOKOM CIJEVNE U ALBANIJI

---

Srednji tok rijeke Cijevne u Albaniji
Dio toka između Graboma i Tamare

​Srednji tok rijeke Cijevne je od spoja Seljčanske i Vukeljske Cijevne kod naselja Tamarë, sve do izlaska iz kanjona kod sela Dinoša u Crnoj Gori. U Crnu Goru ulazi južno od planine Suka Mizdarkut (1144 m). Uz srednji tok Cijevne naselja su vrlo rijetka. U Albaniji to je Grabom i Rahovic (zaseoci sela Brojë), a u Crnoj Gori samo pojedinačne kuće u rijetkim zaseocima Selište, Lovka, Pikalj.
Donji tok rijeke Cijevne je od izlaska iz kanjona kod sela Dinoša u Crnoj Gori, sve do ušća u Moraču. 

Grabom

Kanjon Cijevne kod Graboma
Pogled na zapad, u smjeru granice Albanije i Crne Gore

Grabom je zaselak Broja, smješten uz državnu cestu SH20 između Tamare i Rrapsha, u dnu kanjona rijeke Cijevne. Zapadno od sela nalazi se granični prijelaz između Albanije i Crne Gore, kojime prolazi cesta koja od Kelmenda dolinom Cijevne nastavlja prema ravnici Zete, što je ujedno i najkraći put između Plavsko-gusinjske doline i Podgorice. Godine 2018. s albanske strane prijelaz je već izgrađen, a crnogorski dio je dovršen 2021. godine.

Početkom 20. stoljeća kroz Grabom je prošla Edith Durham, koja je u svojoj knjizi High Albania (London, 1909.) zapisala kako je na ovome mjestu stajao han (istočnjački tip konačišta po gradovima i uz ceste; upravitelj stana je handžija). Pritom je Durham zapisala slijedeće:

Han Grabom, na dnu riječnog kanjona, srdačno nas je dočekao. Bila je tamo velika grupa ljudi i životinja.

Crna Gora je bila samo nekoliko metara dalje preko Cijevne (orig. Tsem). Blizu su bile ruševine turske zgrade, koju su prošlog ljeta (1907.) napale i uništile crnogorske trupe, koje su istovremeno opljačkale i han. Ljudi su se ogorčeno žalili na crnogorski napad. Ni ja sama nisam mogla shvatiti tko je u pravu, a tko u krivu, u ovome graničnom sukobu. Crnogorski službenici su mi odgovorili da je kula spaljena jer je bila na crnogorskom teritoriju, ali su njezine ruševine zasigurno - čak i prema njihovim vlastitim kartama - na albanskoj strani granice.

Han je bio opljačkan jer su Klimenti pomogli turskim nizamima (vojnicima, op.). Upitala sam - ako toliko mrze Turske - zašto su im pomogli? Zato jer im je Crna Gora bila najveći neprijatelj. Nisu mogli dopustiti da crnogorske trupe pređu njihovu granicu, a da im se ne suprotstave. “Borili smo se za svoju zemlju”. Klimentsko-crnogorska granica, arbitražno određena od strane velikih sila na Berlinskom kongresu, bila je jedna od mnogih bolnih točaka koje su tada kreirane; čini se kako su granice bile dizajnirane kako bi onemogućile trajni mir.

Granica je, kažu Kilmenti, ispravno obilježena s kamenjem na mjestima gdje nema rijeke, no Crnogorci je se nisu nikada pridržavali.

Zanimljivo je čuti obje strane u ovome slučaju.

Čula sam drugu verziju iste priče, prije pet godina, u kojoj je druga strana okrivljavala Klimente.

U hanu je lokalni junak inzistirao da zastanemo nešto popiti. On je prouzročio veliko uzbuđenje prethodne godine, kada je izazvao na dvoboj čovjeka iz drugog plemena, što je danas već rijetkost - iako je prije tridesetak godina, kada je svaki muškarac nosio jatagan, to bilo uobičajeno. Ljudi su nekada bili hrabriji, rekao je. Danas se smatra normalnim upucati nekoga sakriven iza stijene; to je dovela civilizacija.

Četiri ili pet stotina naoružanih ljudi, iz oba plemena, okupilo se kako bi vidjeli zabavu. Izgledalo je kao da će "dvoboj" završiti sukobom između plemena. Starješine plemena, uznemireni, sjeli su i spasili situaciju potaknušvi dva neprijatelja da se zakunu na krvno bratstvo.

Nakon što sam jela, legla sam na neke daske ispred hana, planirajući sat drijemanja dok muškarci ne završe jelo u hanu.

No, prva Engleskinja u Hanu Grabomu bila je prevelika vijest da bi ostala neprimjećena. Tek sam prilegla, kada me je razbudio jedan kirijaš. On je rekao društvu da ja znam “pisati” (zapravo. crtati) ljude. Oni nisu nikada vidjeli kako netko crta ljude i morala sam neke nacrtati kako bi potvrdila njegove riječi.

Ušla sam u zagušljiv han, i nacrtala handžiju koji je pripremao kavu drugom čovjeku na sofri, što je pružilo zadovoljsto svima, osim meni, jer je već došlo vrijeme da nastavimo put.

Crtež handžije iz Graboma

Grabom
Uređeni izvor vode uz državnu cestu broj 20, između Rrapsha i Tamare

Rahovic

Rahovic, uz magistralnu cestu Hani i Hotit - Vermosh

Vrelo
Bogato vrelo vode, nalazi se neposredno uz cestu Grabom-Tamara, podno zaseoka Rahovic.

Brojë (Broje, Broja)

Broje, česma

Markacija planinarske staze; na dijelu od Tamare do Broja

7. OD ZAGORË DO RRAPSHA

---

Zagorë

Polje kod sela Zagora
Najviši vrh nad poljem (nalazi se u desnoj polovici sredine fotografije) je maja Presenikut (800 m), a rubni vrh skroz desno je maja Zabelit (610 ). Prosjekom (u sredini fotografije) vodi cesta koja povezuje dolinu Suhog potoka s kanjonom Cijevne, preko Zagore i Bratoša (Bratoshi) kroz područje Kastrata prema Rapši

Alujkaj (Zagorë)

Lek - Nikaj (Zagorë)

Curaj (Zagorë)

Kolaj (Zagorë)

Senaj (Zagorë)

Vuçe (Zagorë)

IZ STARIH ZAPISA

Albanija i Crna Gora: Dubrovnik, Tivari (Bar), Skadar, Izlet na Bogë, Žabljak, Cetinje, Kotor 1858.
Autor: Guillaume Lejean

Zagora je albansko selo, ali ime, koje je slavensko i znači "u podnožju planine", čini se da ukazuje na jedno od onih mjesta odakle su Gege protjerali Slavene, u neodređeno vrijeme, koje se može podudarati otprilike s vremenom neposredno nakon turske invazije. Ovo mjesto je prvobitno pripadalo trima srpskim plemenima, Petrovićima, Tutovićima i Pelajima, koji su činili skup od stotinu kuća oko planine Velečik. Jednog dana, pored njih, u zemlju je stigao mladi Albanac po imenu Dedali, koji se, dok je služio kao pastir kod bogataša iz plemena Kuçi, protiv volje svog oca zaljubio u njegovu kćer Katu. Potonji je dao djevojku dječaku, ali je istjerao mladi par iz kuće, koji je dobio dovoljno hrane za preživljavanje i mazgu da ih nosi. Do Velečika su stigli noću, hodajući. Dedal je nosio svoju trudnu mladu ženu i iscrpljen od umora. Mazga je pobjegla, a Dedal se izgubio u potjeri za njom: našao ju je na ulazu u prilično veliku špilju, čije je otkriće dalo krila njegovoj radosti, jer će ga zaštititi od zimskih oluja. Tu se nastanio zajedno sa svojom ženom i ova pećina, danas među Gegama poznata pod imenom Stočna pećina (Shpella e bagëtive), postala je kolijevka jednog od velikih plemena Albanije.

Jednog dana dogodilo se da je obitelj Petrović i njihove susjede uznemirila prisutnost velike i zastrašujuće obitelji među njima. Otišli su posavjetovati se sa stoljetnim starcem koji dugo nije bio na plemenskom vijeću, gdje bio poznat po svojoj mudrosti.
Djeco moja, rekao je starac, ovo je test kojem će Dedalovi sinovi biti podvrgnuti testu da se vidi koliko ih se treba bojati. Pozovite ih na ručak u njihovu čast i, kada sjednu, stavite stol ispred njih, ali izvan dohvata njihovih ruku. Ako se približe stolu, odmah ih ubijte, jer su miroljubivi i plašljivi ljudi. Ako, naprotiv, odu gore i zgrabe stol kako bi ga postavili između sebe, a da vam ne nanesu štetu, to će biti znak da su nasilni ljudi, i bilo bi dobro da iduće noći napustite to mjesto sa svojim stadima i vaši dragocjenostima, inače će vas ubiti ili pretvoriti u sluge.
Oni su učinili kako im je starac rekao, a Slaveni su vidjeli kako Dedalovi sinovi žurno ustaju, zgrabe stol i stave ga pred svog oca. Iste noći svi su krenuli putevima emigracije, osim dijela obitelji Petrović.

Dedalova rasa postala je pleme Kastrati, koje je brojalo 2600 duša. Napali su ih Turci kojima je zapovijedao Tahir Beg. Kastrati su porazili osvajače, koji su se uspjeli reorganizirati samo iza Suhog potoka, današnje granice plemena.

POBRĐE STOLIT (Stoljit)

Pobrđe Stoljita, prostorni pogled iz smjera zapada
Izvor: Google Earth, 2023.

MAJA STOLIT

NADMORSKA VISINA 673 m

Goraj - Budishë

Peraj (Goraj - Budishë)

Vuksanaj (Goraj - Budishë)

Goraj (Goraj - Budishë)

Crkva sv. Marka (alb. Kisha e Sh. Markut - Kastrat) nalazi se u naselju Goraj-Budishë
Obnovljena crkva posvećena je 2015. godine

​IZ POVIJESTI KRAJA

Članak autora Vasela Gilaja:
Crkva u Kastratu, apostolska prefektura etničke Albanije

O crkvi zajednice (župe) u Kastratu govori se i piše, kao jednom od objekata kršćanskog kulta, ne samo među najranijim, nego i među najznačajnijim, koji su vodili duhovni i civilizacijski život u Kastratima, te općenito u mnogim područja Velike Malesije.
Kastratska crkva nije bila samo crkva ili samostan, nego je barem od 17. do 19. stoljeća bila apostolska prefektura koja je vodila šest crkvenih skupština, koje su bile; Kastrati, Hoti, Gruda, Trieshi (Zatrijebač), Selca e Vukli... (Albaniski studiji, Dr. Jur. Johan Georg Von Hahn, 1854.).

Zanimljiva je povijest izgradnje ovog središta vjere i civilizacije u Malersiji, a prema pisanju poznatog albanologa Goerga Hahna mora biti prije 17. stoljeća, otkada potječe prikupljena dokumentacija.
​
Međutim, pozivamo se na ovaj izvor:
"Jednom sam vidio izvjesnog Tahir-bega, iz velike kuće Čauša. Odlučio je pokoriti kršćansko pleme Kastrati, a mene učiniti kao i drugu raju... Stoga je i paša skupio dobru i jaku vojsku, pa krenuo u njihovo selo. Ali Dedale (preci većine današnjih Kastrata, koji u sebi imaju povijest vezanu uz svog prvog Dedlija ili Detala, o čemu piše i ovaj albanolog) mislili su da se ne mogu suprotstaviti pred velikom silom paše, stoga su žene, djeca, žive životinje i najvrijedniji plijen stavljeni u onu pećinu u kojoj je živio njihov pradjed Dedli. U selu je ostalo samo nekoliko staraca, koje neprijatelj nije dirao zbog njihove starosti. 
Među njima je bio Ul Vuka, koji je dugo bio stjegonoša plemena. (Ul Vuka je bio sin Vuka Pal Dedlija, tj. treće generacije potomaka većine današnjih prvih Kastrata za koje se smatra da su došli iz Drekalovića (alb. Drekalori) i Kuča (Kuçi, albanskih Kuča) s početka 16. stoljeća). Dok se ovaj događaj morao dogoditi u prvoj polovici 17. stoljeća.
Kad je paša stigao u selo, nađe ga praznog, ali je čuo da su se stanovnici popeli na planinu, pa mi naredi da ih slijedim, jer on ne poznaje teškoće terena. On sam je ostao u kući Ul Vuke. Napadači su brzo naišli na otpor, jer se protiv njih nisu borili samo muškarci, već i žene i djeca bacajući kamenje odozdo. Na taj je način pašina vojska pretrpjela velike gubitke. Kad su se vodile borbe, Ul Vuka je često izlazio iz kuće da me vidi i onda je pričao paši koji je bio unutra. U strahu da ne pokvare vlastiti rat, zavjetovao se svetome Marku sagraditi crkvu i slaviti njegov dan (25.4.), ako podari pobjedu svome narodu.
Kada se vidjelo da im rat ide u prilog, on je ušao i kada ga je paša upitao o situaciji, odgovorio je "Gospodaru, tvoja vojska pobjeđuje jer je opremljena svim oružjem, a moja je "gola"". Paša ga je još jednom poslao napolje da promatra tok rata. Ali tada, vidjevši Turke koji su bježali i svoje koji su ih u velikom broju pratili, opet uđe u kuću i poviče: "U ba, u ba". Paša se iznenadio i pitao što se dogodilo i tko pobjeđuje. Ul Vuka mu je na to odgovorio: "To ćemo sad vidjeti", i tim riječima mu zabio nož u srce. Tu je i danas Pašin mezar (grob). Turci im se nisu mogli oduprojeti i Dedal ih je otjerao do Suhog potoka (alb. Përroi i Thate). (Od tada je ovaj potok također poznat kao "razdjelna" granica između Velike Malesije i Rranxe). Dakle, oni koji su živjeli s onu stranu potoka (tj. Rranxat) plaćali su porez kao i svi drugi podanici Osmanskog Carstva i bili su podložni sudu kadije, dok su oni koji su živjeli s ove strane Suhog potoka živjeli po zakonu planine ... Sagrađena je crkva koju je Ul Vuka obećao svetom Marku, a Dedali uvijek slave svetog Marka kao svoju glavnu svetkovinu..." (Albanske studije, Johan Georg von Hahn, str. 260-261... Godina 1854. )

Vrijedno je istaknuti da je 23.7.1634. godine osnovana Misija male braće reformatora.
Ova je misija bila podijeljena na četiri apostolske prefekture: Kastrati, Pulti, Makedonija i Kosovo. (Nekrolog Albanske provincije Naše Gospe Nuncijate... referiran na Schematismus, str. 27,29.). Pomnije proučavajući ove povijesne "dokaze", saznajemo da crkva zajednice u Kastratima kao apostolska prefektura ima svoj "rođendan" (ako to tako možemo nazvati) 23.7.(1634.).

Lovro Mihačević, misionar katoličke crkve u Albaniji (1883-1907) piše da: "..Kastrati su jako stara župa... Ali, matične knjige počinju od 1726. godine, godine kada je crkva sagrađena (odnosno rekonstruirana) uz pomoć Austrije. Ovdje je 1901. godine izgrađena nova udobna ćelija. Župa sa svojim kamenitim terenom leži ispod planine Velečik, a broji 11 sela sa 1276 stanovnika..." (Kroz Albaniju, o. Lovro Mihačević, str. 78.)

Dok nam poznati talijanski istraživač Fulvio Cordignano daje zanimljiv opis ove crkve, gdje između ostaloga citiramo:
"... Kroz Shkreli, izbjegavajući lijevo, čim stignete u Zagorë, možete stići do župe crkve Kastrati; pod veličanstvenim vrhom Velečika; na visoravni okrunjenoj brežuljcima koji izgledaju kao stražarske kule velikog utvrđenog grada...” (SHQIPËRIA, Sipas veprës dhe shkrimeve të misionarit të madh At Domëniko Pazi 1847‐1914 / ALBANIJA, Prema djelima i spisima velikog misionara oca Domênika Pazija 1847.-1914., str. 193).
Župna crkva u Kastratima također je bila pod pažnjom raznih istraživača i kartografa, gdje je kartograf iz 17. stoljeća Koronëli (Coronelli) u svojim kartama prikazuje kao drevnu župu posvećenu Svetom Marku, a u to vrijeme saznajemo da je u planinskoj zajednici (alb. katundi) Kastrat bilo 80 katoličkih kuća... (Mjesta, crkve, rijeke, planine i različiti toponimi drevne karte sjeverne Albanije, Ermanno Armao, str. 58-59.). Monsinjor Pjetër Bogdani u svom crkvenom djelovanju spominje i crkvi u Kastratu i njezinim financijskim potrebama, često za župljane, pa čak i za učitelje za razne albanske škole u Rrjollu, Shkrelu, Hotu, Grudu, drugim otpadnicima ... (Pjetër Bogdani, Letra e Dokumente, përgatitur nga Odette Markuet / Pjeter Bogdani, Pisma i dokumenti, priredila Odette Markuet).

Čak i iz publikacija oca Zefa Pluma saznajemo o izgradnji i obnovi crkve Kastrati., gdje između ostalog piše:
"...Uvijek iznad glavnih vrata stoji...crni kamen ispisan na latinskom jeziku, da je Kastrati bio sjedište Apostolske prefekture Velike Malesije ..." (Histori Kurrë e Shkruemë / Nikada napisana povijest, otac Zef Pllumi).
Prema arhivskim rukopisima Skadarske biskupije, 1745. godine biskup Pal Pema Kampesi, Pjetrijev sin iz Tophane (Skadar), pastoralno je pohodio župe Velike Malesije.
Iz dotične biskupove relacije doznajemo da je (sama) misija Kastrati brojila 145 katoličkih kuća sa 1436 osoba. Također iz ove relacije imamo podatke o broju kuća i stanovnika nekih župa koje su ovisile o misiji Kastrati, kao što su: Spaja (Vukli) sa 81 katoličkom kućom sa 691 osobom; Selca sa 99 katoličkih kuća sa 782 osobe; Trieshi (Triepshi / Zatrijebač) sa 84 katoličke kuće sa 580 drugih duša... (Nevila Nika, Dioqëza e Shkodrës gjatë shek.XVIII, sipas Dorëshkrimeve Arkivore / Skadarska biskupija tijekom XVIII stoljeća, prema Arhivskim rukopisima, str. 154-157).

Strastveni istraživač iz Skadra koji piše o povijesti matropolitanskog nadbiskupa Skadra zapisao je:
... od 1742. monsinjor Pal Kampesi... trudio se s neusporedivom strpljivošću za čast i slobodu Crkve. Neko je vrijeme upravljao i crkvom Tivari (Bar, op.adm.). Ostao je 29 godina u Selima (Ipeshkëv N.B.), umro u Kastratu i pokopan u župnoj  crkvi u Kastratu (Kisha e Katunit te Kastratit), gdje je zapisano vrijeme ukopa 1771 (Kryeipeshkevia Metropolitane e Shkodra e Diocëzat Suffraganë, povijesne bilješke, Gjush Sheldia). Pal Pema Kampesi, visoko rangiran u hijerarhiji katoličke crkve pokopana je tako na sigurnom i važnom mjestu kao što je crkva Kastrati, budući da su u tim vremenima osmanski osvajačima čak su smetali i grobovi sa binomnim simbolima Vjera i Domovina.

Slavu albanske katoličke crkve uzvisili su i osvijetlili (iako u uvjetima osmanske vlasti) župnici i arhijereji koji su najpobožnije služili u ovim krajevima. Oni su brojni kao i sama povijest i slava kastratske crkve, ali navodimo samo one, za koje postoje dokumenti iz Nekrologa Albanske provincije Naše Gospe Nuncijate. Od ove matične knjige polazimo prema redoslijedu godina župnika i arhijereja u misiji, župi ili Apostolskoj prefekturi Kastrati:

Prvi župnik koji je zabilježen da je služio u ovoj Crkvi je fra Giuseppe iz Muro - Lucano (Italija), i koji, iako nema točnih godina službe, saznajemo da je mučenički ubijen i preminuo 1763. godine. Nakon toga spominje se fra Dionigi, koji je služio kao prefekt Misije Kastrati u godinama 1771.-1781. Zatim prema ovom Nekrologu dolazi Fra Pierpaolo iz Gambitella, koji je bio svećenik, misionar i apostolski prefekt Castratija u godinama 1807.-1816. Dok je od 1816. do 1826. kao prefekt misije služio Fra Mariano. Nakon ovog vikara vidimo ime fra Matije Vareša kao prefekta misije u Katratu, za kojeg znamo samo da je preminuo 1824. godine. Opet smo napisali da je u Kastratu postojao apostolski svećenik fra Iluminat iz Pretolije, koji je umro 1829. godine. U ovom nekrologu zabilježili smo ime fra Engjell Drinovca (iz Bosne), za kojeg se kaže da je pretvorio albansku provinciju u pet apostolskih prefektura, a to su: Pulti, Kastrati, Epir, Makedonija i Kosovo. Dakle, kako je zapisano, Apostolska prefektura Kastrati bila je jedna od pet temeljnih jedinica katoličke provincije svih albanskih etničkih zemalja. Godine 1833. fra Paolo iz Cavalla Maggiore zabilježen je kao župnik u Kastratima. 
U razdoblju od 33 godine, 1837. - 1870., fra Dionizi (anonim) javlja se kao župnik i apostolski misionar u misiji Kastrati. No, u tom vremenskom razdoblju (1846. - 1848.) kao upravitelj župe spominje se fra Riccardo Petrelli iz Ancone, dok je župnik Kastrata u godinama 1849. - 1851. fra Antonio Corrosano. Za godine 1861. - 1862. zapisano je da je fra Teodosio Greci iz Parme bio prefekt Misije. Od 1866. do 1867. župnik u Kastratima bio je fra Anselmo iz Pistoije, kojega je 1869. godine na mjestu župnika "naslijedio" fra Domenico iz Barija. Nakon nekoliko godina prekida u kronologiji, saznajemo da je fra Gianpietro Ferrari iz Bergama bio prefekt misije od 1874. do 1887. godine, dok je fra Pacifico iz Brindisija služio kao vikar u Kastratiju 1876.-1881. Od 1881. do 1887. Nicola Marconi bio je vikar u crkvi Kastrati. Prefekt misije Kastrati od 1887. do 1893. bio je fra Gabriele Nëviani iz Modene. Iz osmrtnice saznajemo da je fra Secondiano Farini iz Ancone bio župnik u Kastratiju, ali za to imamo samo godinu smrti, 1895. Od godine 1890.-1899. kao misionar župe spominje se fra Luigi Carola iz Napulja. Posljednji od (stranih) svećenika koji je služio u župi Kastrati je fra Giovanni Ruso (fratta Maggiore), za kojeg nije zabilježena godina službe, osim njegove smrti 1924. Iz imena i važnosti Apostolske prefekture Kastrati, razumije se da je tijekom godina više od jednog vikara služilo u isto vrijeme.
Siç edhe informohemi nga “libri”i përgatitur nën kujdesin e fra Flavio Cavallini mbi bazën e Nekrologut të fra Marjan Prela, më qortime e shtesa te fra Vinçenc Malaj, në mësojmë se shumica e famullitareve,misionareve dhe prefektëve të Prefekturës Apostolike të Kastratit kanë qenë nga Italia,pasi shqiptaret e kishin mjaft te vështire shkollimin në universitetet dhe fakultetet kryesisht teologjike të Evropës Perëndimore, që ishte armikja potenciale e otomanizmit. Gjithashtu meshtarët nga Evropa ishin shumë më të mbrojtur se ata shqiptarë, nga sulmet dhe zullumet turkoshake… Në fillimet e shekullit XX në famullin e Kastratit filluan te shërbejnë mjaftë meshtarë te shquar shqiptarë si: si Fra Mati Prenushi, i cili ishte famullitari i Kastratit në vitin e stuhishëm të 1911, ku ky simbol i binomit Fe dhe Atdhe ishte në ballë të luftës antiotomanë të lirisë e flamurit të Gjergj Kastriotit, dhe programit te mvehtësisë ‐memorandumit te Greçës. Në vitet 1937‐1938 administrator i famullisë Kastratit ishte fra Severin Lushaj,për te vijuar më fra Gjon Deden, fra Mark Papaj, fra David Picin, Fra Benedikt Demën dhe më kulm të kësaj plejade, meshtarin e atdhetarin e pashoq patër Ciril Canin e më gjerë…Edhe këta meshtarë shqiptarë, e veçanërisht ata që shërbyen në vitet e zeza te komunizmit ateist,kaluan nëpërmes një stuhie ‐tmerri ; burgimesh, pushkatimesh, internimesh, privimesh, shkatërrimesh e tjetërsimesh të vetë kishave. Nga ky fat i keq nuk u përjashtua as Kisha e Kastratit,e cila u ringjall si homologet e saj pas vitit 1990… Sot kjo kishe është më e bukur dhe rrezatuese se kurrë, truporja e Shën Markut ungjilltarë qëndron hijshëm këtu. Ajo edhe pse në heshtje,vijon të na mësojë (se ende në shqiptaret kemi nevojë) ungjillin dhe doktrinën jetëdhënëse të Jezu Krishtit,të këtij besimi që tashmë,është besim,por edhe qytetërim,në te cilën njeriu jeton njëri,por për ketë në nuk duhet te harrojmë porosinë e Shën Palit, i cili thotë : “ Aty ku është shpirti i Zotit është Liria”.


Kako nas obavještava "knjiga" koju je priredio fra Flavio Cavallini na temelju nekrologa fra Marjana Prele, u dopunama fra Vinçenca Malaja, doznajemo da je većina vikara, misionara i prefekta sv. Apostolske prefekture Kastrati bila iz Italije, budući da je Albancima bilo dosta teško studirati na sveučilištima i uglavnom teološkim fakultetima zapadne Europe, koja je bila potencijalni neprijatelj Osmanlija. Također, svećenici iz Europe bili su mnogo zaštićeniji od albanskih, pred turskim napadima i progonim.
Početkom 20. stoljeća mnogi su ugledni albanski svećenici počeli služiti u župi Kastrati, kao što su: fra Mati Prenushi, koji je burne 1911. godine bio župnik u Kastratiju, gdje je ovaj simbol Vjere i Domovine bio na čelu protuosmanskog rata za slobodu i albansku zastavu Gjergja Kastriotija (Skenderbega), te program Grečkog memoranduma.
U godinama 1937. – 1938. upravitelj župe Kastrati bio je fra Severin Lushaj, a potom fra Gjon Deden, fra Mark Papaj, fra David Picin, fra Benedikt Dema, a na vrhu ove plejade svećenik bez premca. i domoljub otac Ciril Canin i dr. Čak su i ti albanski svećenici, osobito oni koji su služili u mračnim godinama ateističkog komunizma, prošli kroz oluju užasa; zatvaranja, strijeljanja, internacija, oduzimanja, razaranja i otuđenja samih crkava. Od te nesreće nije bila izuzeta ni crkva Kastrati koja je nakon 1990. godine ponovno oživjela. Danas je ova crkva ljepša i blistavija nego ikad - ovdje počiva tijelo svetog Marka Evanđelista.

Gjokaj (Goraj - Budishë)

Curaj (Goraj - Budishë)

Lumaj (Goraj - Budishë)

Çelaj (Goraj - Budishë)

Budishë (Goraj - Budishë)

Qaf Aliaj (Goraj - Budishë)

Lakaj  (Goraj - Budishë)

Ivadedaj (Goraj - Budishë)

MAJA TATIQIT

NADMORSKA VISINA 510 m

MAYA KRYQIT

NADMORSKA VISINA 710 m

Bratosh

Bratosh

Bratosh, crkva sv. Marka Kastrata u centru naselja

Bratosh, škola At Pal Doda

Isufaj (Bratosh)

Nocaj (Bratosh)

Rreza e Hijes (Bratosh)

Kroi i Ri (Bratosh)

Kastrat

Kastrat

Kastrat, pogled na glavnu cestu i seosko groblje

Brut (Kastrat)

Lukaj (Kastrat)

Vulaj (Kastrat)

MAJA BRUTIT

Praktično

AKTIVNOSTI

---

Pješačenje i planianrenje

Itinereri na području Shkrela. Svaki itinerar je jednodnevni. 

Itinereri unutar Shkrela

• 1. Razem – Fushezeze – Qafe e Keqe – Boge
• 2. Razem – Graben – Qafa Bilanit – Xhaj
• 3. Razem – Krenzhdol – Qafa Kunores – G.Vrinit
• 4. Dedaj – Lohe e Siperme – Prelnikaj – Qafe Grade – Repisht
• 5. Razem – Shpella e shtogut
• 6. Qafe Grade – Repisht – Shtegu i Keq – Paru – Dodc – Qafe Grade
• 7. Ducaj – Gropa e Shtogut – Qafa e Shtogut
• 8. Shtegu rrethor i masivit te Geshtenjes

Itinereri koji povezuju naselja Shkrelja s okolnim područjima

• 1. Razem – Qafa Velecikut – Jugomire – Rrapsh (veza s Kastratom)
• 2. Razem – Pjetrovic – Bratosh (veza s Kastratom)
• 3. Ducaj – Brushtull – Troshan – Qafa e Liqenit – Kaprre “Syri I Kalter” – Nderlysaj (veza sa Šaljom / Shala)
• 4. Boge – Qafa e Biges – Livadhet e Boges – Qafa e Dobraces – Nikc (veza s Klimentom / Kelmendi)
• 5. Boge – Qafa e Keqe – Fushezeze – Qafa e Kapes – Broje – Kozhnje (veza s Klimentom / Kelmendi)
• 6. Boge – Gropa e Portes – Shtegu i Dhenve – Theth (veza sa Šaljom / Shala)