O kraju

ZEMLJOPIS / GEOGRAFIJA

---

Geologija i reljef

Planine su dominantan oblik reljefa u Moravičkom kraju, a vremenom nastanka, geološkim sastavom i smjerom pružanja pripadaju dinarskom tipu planina.

Vrtače su stalni pratitelj krških terena porječja Moravice, samo su na raznim vapnenačkim partijama različite učestalosti, oblika i položaja. Predjel Lise se sastoji od gornjokrednih vapnenaca s tankim pokrivačem laporca i pješčenjaka flišnog habitusa. Dio vapnenačke ploče Mučnja je između njegovog najvišeg vrha (1534 m) i kote 1424 m toliko izražen vrtačama da daje utisak divljeg predjela.

Geološka građa prostora Moravičkog kraja je vrlo raznovrsna; na tako malom prostoru zastupljene su stijene od starijeg paleozika, pa do holocena. Najveće rasprostiranje ima paleozojska, a potom trijaska grupa. Paleozojsku grupu stijena tvore karbonske i permske tvorevine koje su ogromne debljine i dostiže najveću debljinu na Goliji, u odnosu na sve druge stijene. U donjem dijelu karbonske serije prevladavaju i gotovo jedino se javljaju filiti i argilošisti, dok su u gornjem dijelu ove stijene rijetke, a njihovo mjesto zauzimaju pješčenjaci raznog sastava, obično vrlo liskunoviti (liskun = tinjac; slojeviti silikat ili filosilikat), sive boje.

Trijas - obuhvaća prostrani zapadni dio porječja, zapadno od linije Mučanj-Malič. Od svih trijaskih tvorevina najzastupljeni su u gornjem toku Lučke Reke dijabaz rožnjačke formacije koje su predstavljene kvarcnim pješčenjacima crvene i sive boje, serijom glinovitih pješčenjaka i pjeskovitih glinenaca finog zrna i crvene boje.

Kreda – pored paleozojskog i trijaskog pojasa pruža se u sjeveroistočnom dijelu sliva Golijske reke pojas vapnenačke grede. To su ovdje samo obodni dijelovi znatno prostranijeg krednog područja koji se iz susjednih porječja uvlači u ovu zonu. 

Eruptivne stijene – u golijskom dijelu sliva eruptivne stijene su relativno česte i predstavljene su poglavito dacitima i njihovim tufovima. Daciti probijaju karbonske i permske tvorevine. Tako na Jankovom kamenu, Prijekom brdu i Trubi probijaju permski pješčenjaci i konglomerati. Na njihovom dodiru s paleozoikom zapažene su pojave kontaktnog matamorfizma.

IZVOR  Moravica - Moravička opština

Podzemni reljefni oblici
Jedna od zanimljivosti reljefa je i Hadži Prodanova pećina. Ona se nalazi u gornjem dijelu Raščićke reke. Usječena je u trijaske vapnence koji su ispresjecani dijaklazama. Njena glavna obilježja su veliki salijevi od bigra (sedre), debeli i kratki stalagmiti i mnogi presjeci.

PRIRODA

---

Bogate su šumama, proplancima, pašnjacima, hladnim izvorima, bistrim rečicama i čistim vazduhom, divljim voćem, raznom divljači i šumskim plodovima. Pogodne su za izlete, lovni, zdravstveni, zimski i seoski turizam. Zastupljene su, kako četinarske, tako i lišćarske vrste drveća u čistim i mešovitim sastojinama sa veoma bogatim fondom vrsta drveća. Od četinara se javljaju smrča, jela, beli i crni bor, duglazija, ariš i dr, a od lišćara su zastupljeni bukva, cer, grab, kitnjak, breza, jasika kao i plemeniti lišćari javor, jasen, brest, divlja trešnja i dr.
Na teritoriji opštine Ivanjica se nalaze Park prirode «Golija» i Rezervat biosfera «Golija – Studenica», koji su 20. 07. 2001. godine Uredbom Vlade Republike Srbije proglašeni kao zaštićena prirodna dobra od izuzetne vrednosti.
Šume ovoga kraja su bogate u fitocenozama koje se mogu koristiti za sakupljanje lekovitog bilja, a obiluju i šumskim plodovima kao što su borovnica, jagoda, kupina, malina i sl. Zastupljen je i veliki broj jestivog bilja, bogate su i sa krupnom i sitnom divljaću, što otvara mogućnost za lovni turizam.

STANOVNIŠTVO I NASELJA

---

Povijesni pregled

IZVOR  Službena stranica Opštine Ivanjica

Moravički kraj u davnoj prošlosti

Moravički kraj bio je naseljen još u davnoj prošlosti. Pronađeni su razni predmeti iz tog davnog doba, izrađeni od kamena. Ljudi u to vreme nisu znali za metale, već su svoje alate i oružje izrađivali od kamena. U selu Kosovici nađena je kamena sekira iz tog doba. U Gornjem Radaljevu nađen je nož sa dva sečiva, od kremena. Nož se nalazi u Prilikama. Iz “bakarnog” doba nađen je jedan bakarni vrh od koplja u selu Crnjevu. Takođe je nađen jedan bronzani mač i bronzana sekira u selu Raščići, bronzano koplje u Kušićima, ispod Javora.

Starosedeoci u Moravičkom kraju
​
Prvi narodi, koji su naseljavali ovaj kraj, a za koje istorija zna, bili su Dardanci. Njih su odavde potisli na jug Tračani. Tračane su potisli Iliri, koji su u ovim krajevima živeli dugo vremena u dobro organizovanoj državi. Nađena su i neka njihova naselja, između ostalih jedno veće u dnu Priličkog polja, u selu Donje Radaljevo.
Ilire su pokorili Rimljani i dugo vladali ovim krajem. U našem kraju ima dosta ostataka iz doba rimske vladavine. Veruje se da su Rimljani počeli da koriste crveni peščar na prostoru od Čemernice do Javora kao gvozdenu rudu.
U Jovančića potoku, kod Bukovice, nađen je jedan mermerni spomenik nekog rimskog, opštinskog starešine. Spomenik se sada nalazi u Beogradu na čuvanju. Smatra se da imena – Loret (brdo), Negrišori (selo), Betulica (Brezova) selo i dr. vode poreklo iz rimskog doba.
Postoji i jedna zbirka kovanog novca, od 30 komada iz III i IV veka, nađena i prikupljena u ovom kraju. U toj zbirci nalazi se i jedan srebrnjak od 32 grama.
Vizantinci (Grci) u ovim krajevima, živeli su samo po gradovima. Izvan gradova živeli su pokoreni drugi narodi. U mnogim našim selima postoje stara groblja, koja naš narod pogrešno naziva “Grcka groblja”. To su groblja nasih predaka, raznih srpskih plemena.

Doseljavanje Slovena u moravički kraj

Stari Sloveni doselili su se u naš kraj krajem VI i početkom VII veka. Oni su bili vredni, radni, dobroćudni i miroljubivi. Bavili su se stočarstvom, zemljoradnjom, pčelarstvom i lovom.
Ona slovenska plemena koja su se naselila oko Moravice, Studenice i Uvca bila su međusobno srodna. Imala su zajedničko plemensko- rodovsko društveno uređenje. Plemenom je upravljao Čelnik. Više srodnih plemena udruživalo se u župu, kojom je upravljao Župan. Više župana udruživalo se i biralo najhrabrijeg i najpametnijeg župana za kneza – Velikog župana.

Osnivanje prvih država

Iako su bili miroljubivi, naši preci voleli su da budu slobodni. Međutim, posle njihovog naseljavanja u ove krajeve, na njih su često napadali Mađari, Bugari, Vizantinci i drugi narodi. Da bi se zaštitila od njihovih napada i da bi bila slobodna, plemena naseljena u Moravičkom kraju udružila su se i prva osnovala svoju državicu pod upravom kneza. To se dogodilo još u početku VIII veka.
Sedišta knezova bila su u ovom kraju oko reke Moravice i Studenice do Lima. Kao sedište tih knezova pominju se ova mesta u vizantijskim i rimskim zapisima: “Megiretus”- što neki tumače kao Međurečje, grad Destnik, nazvan po knezu Desti, a nalazio se ispod Golije. Posebno se pominje grad Dresnik ili Dreznik, opet u ovom kraju.
Gde su sve bila sedišta srpskih župana – knezova u to vreme nije poznato, no da su bila oko gornjih tokova Studenice i Moravice, to je potpuno pouzdano.
Od svih ovih knezova najviše je ostalo zapisa o knezu Časlavu Klonimiroviću, koji je osvojio vizantijski grad Ras, jugoistočno od Golije i u njega preneo svoje sedište.
Pored Časlava, Vizantinci mnogo pominju i kneza Vukana iz stare srpske kneževske dinastije. On je vladao od 965 – 999. godine. Ratovao je neprekidno sa vizantijskim carem Vasilijem. Proširio je svoju državu sve do Lipljana na Kosovu. Vukan je premestio svoje sedište iz Rasa ponovo na južnu stranu Golije.

Priče o kraju

​Kulturista ep. 55 - Ivanjica, Nušićijada i ostale priče
Datum objave: 3.9.2021. Autor: Kulturista / Coolturista

RTB Muzički intermezzo - Moravički kraj
Datum objave: 24.2.2011. Postavio: Marko Randjic
Opis: Muzički intermezzo Radio televizije Beograd sa motivima iz moravičkog kraja

Po kraju

Hadži Prodanova pećina

Hadži Prodanova pećina ili Prirodni spomenik Hadži Prodanova pećina je prostran, horizontalan, radijalno razgranat podzemni oblik krškog reljefa. Hadži Prodanova pećina je arheološko paleolitičko nalazište i spomenik prirode koji se nalazi u selu Raščići nedaleko od Ivanjice. Ova pećina je stanište za koloniju ugrožene vrste slijepih miševa. Sama pećina i kolonija slijepih miševa je ugrožena radom obližnjeg kamenoloma koji nema dozvolu za rad.

Unutrašnjost pećine
Autor: Marko Randjic - Sopstveno delo, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=132377106

​Geografski položaj i površina. Pećina se nalazi na oko 600 m n.v. u jugozapadnoj Srbiji, u selu Šume, zaseok Raščići. Od Ivanjice je udaljena 7 km (na cesti za Guču). Površina koja je zaštićena iznosi 7 hektara, 12 ari i 47 kvadratnih metara. Pećina je ugrožena radom obližnjeg privatnog kamenoloma.

Osnovni podaci o pećini. Sastoji se iz ulaznog kanala, središnje dvorane i zrakasto raspoređenih bočnih kanala. Ukupna dužina kanala iznosi 420 m. Pećina je stanište velike kolonije slijepih miševa. Sve četiri prisutne vrste šišmiša zaštićene su Pravilnikom o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i  gljiva. Hadži-Prodanova pećina je dobila ime po Karađorđevom vojvodi Hadži-Prodanu Gligorijeviću, koji je tijekom srpskog ustanka 1814. godine, poznatog kao Hadži Prodanova buna preuzeo vodstvo protiv turske odmazde i u pećinu sklanjao zbjegove.

Arheološka istraživanja. Zaštitna iskopavanja započela su 2003. godine s namjerom da se obnovi crkva Svetog arhangela Mihaila koja se nalazi ispred pećine. Prilikom radova na uređenju ulaza u pećinu otkriveni su ostaci prapovijesne keramike i pleistocenske faune. Cilj iskopavanja bio je provjera stratigrafskog položaja nalaza. Iskopavanja su vršena na površini od 16 m², početku pećinskog hodnika i na platou ispred pećine. Istraženo je pet slojeva, u kojima su pronađeni ostaci špiljskog medvjeda, vuka, kozoroga i raznih  glodavaca i ptica. Većina paleolitičkih nalaza otkrivena je na platou ispred pećine.
Prilikom iskopavanja u površinskom sloju i recentnom ukopu na samom ulazu u pećinu nađeni su fragmenti keramike iz starijeg željeznog doba (Basarabi kompleks), zatim u geološkom sloju 2. utvrđeni su okresani kameni artefakti koji pripadaju gravetijenskom ili epigravetijenskom tehnokompleksu i pripadaju vremenu 20. ili 10. milenija p.n.e.(mlađi horizont), u geološkom sloju 5, ispitanom na površini od svega 2 m, otkriveni su nalazi srednjeg paleolita i nije mlađi od 40. milenija p.n.e.(stariji horizont).
Svi nalazi su vrlo značajni jer pripadaju periodima koji u Srbiji nisu dovoljno istraženi, tj. radi se o nalazima koji su tipični za razdoblja i kulture kojima pripadaju (musterijen, gravetijen/epigravetijen).
Nalazi od kristala kvarca nisu karakteristični, kako za srednji tako i za rani gornji paleolitik pa bi Hadži-Prodanova pećina mogla predstavljati jedno od najstarijih nalazišta u svijetu na kome se javljaju artefakti od ovog materijala.
Godine 2004. su nastavljena istraživanja od strane iste ekipe i tom je prilikom pronađeno oko šezdesetak predmeta starih od 40.000 do 45.000 godina p.n.e. U pitanju su ostaci materijalne kulture neandertalaca. Većina pronađenih alatki je napravljena od kvarca. Pronađeni su kristali kvarca što je rijetkost u Evropi, kao i alatku od gorskog kristala koja je svjedočanstvo o duhovnom životu neandertalaca tj. o njihovom osećaju za lijepo.

Paleolitički nalazi. Pećina je bila privremeno stanište lovaca-neandertalaca i pećinskog medvjeda čija su lubanja i brojne kosti i zubi pronađeni u pećini.
U pećini je otkriveno ukupno 16 nalaza. U sloju 5 otkrivene su postruške i artefakti od kvarcita, dva odbitka i jedan ramenasti strugač. U sloju 2 otkriveni su gornjepaleolitički nalazi: oruđe sa strmo retuširanim hrptom, oruđe s retuširanim prelomom i retuširane i neretuširane lamele i odbici, koji su datirani u gravetijen  (Gravettien je kultura mlađega paleolitika nazvan) ili epigravetijen. U srednjopaleolitičkom sloju otkriveni su predmeti od čistog kvarca: mali kristal i postruška.
Hadži Prodanova pećina predstavlja uz Šalitrenu pećinu jedini gravetijenski, odnosno epigravetijenski lokalitet u brdskoplaninskim oblastima središnjeg Balkana.

Geološka građa. Na širem području Spomenika prirode Hadži-Prodanova pećina prisutne su metamorfne stijene paleozojske starosti, sedimentne stijene gornjokredne starosti i kvartarne tvorevine pretežno u vidu aluvijalnih naslaga.
Najrasprostranjenije stijene su filitomikašisti, albit-sericitski škriljevci i sericitksi škriljevci starosti donjeg i srednjeg karbona.
Vapnenci ovog područja su u sprudnom režimu sedimentacije i mogu se izdvojiti tri superpozicijska člana:

• donji bankoviti i masivni vapnenci zastupljeni su na padinama Vratonjskog krša i Okrugloj stijeni
• uslojeni laporasti vapnenci prisutni su na području Lise
• gornji bankoviti i masivni vapnenci otkriveni su na području Lisanske reke i Okrugle stene.

Speleomorfološka obilježja. Hadži-Prodanova pećina se odlikuje složenom morfologijom s više bočnih kanala u različitim razinama po čemu odgovara tipu složene, razgranate pećine. Ispitana dužina pećine je oko 400 metara i sastoji se od dvije razine. Donji nivo pored glavnog ima i dva sporedna kanala. Gornji nivo počinje iz dvorane glavnog kanala i ispunjen je raznobojnim i raznovrsnim nakitom.
Pećina se sastoji se iz:

• pećinskog ulaza koji se nalazi u podnožju vapnenačkog odsjeka Vratnjanskog krša. Ulazni dio pećine je širine oko 3 metra i završava se suženjem iza koga se nalazi ulazni kanal koji je dugačak oko 50-55 metara i širok oko 15 metara. Ulazni kanal predstavlja morfološku cjelinu koja se pruža od ulaza do suženja ispred Centralne dvorane; na suženju koje se nalazi na kraju ulaznog kanala sučeljavaju se vanjski i unutarnji klimatski utjecaji;
• središnje dvorane (Centralna dvorana) kao glavnog dijela, odnosno podzemne šupljine dužine 65 m i procjenjene visine 20 m; dvorana se završava sa dva manja prodora-procijepa.
• južnog bočnog kanala koji ima polukružni pravac kretanja.
• istočnog visećeg kanala koji započinje odsjekom visine od 2 m od slojevitog podnog travertina u predjelu sjeverozapadnog dijela Centralne dvorane;
• visokog kanala s kadama (bazenima) koji je teško prohodan, a tu su nataložene naslage sige (sedre) u obliku saljeva sa odsjecima i travertinskim kadama po čemu je kanal dobio ime;
• dugačke galerije gljivastog izgleda;
• zadnje dvorane koja predstavlja kompozitnu morfološku cjelinu pećine i sastoji se iz jednog proširenja 11 m i drugog proširenja ili dvorane dužine 41 m.

Posjeti. Špilja je otvorena za turističke posjete (>INFORMACIJE).

IZVORI  ​Hadži Prodanova pećina. Wikipedija (sr) i Turistička organizacija Ivanjica

Crkva Svetog Arhangela Gavrila

Crkva Svetog Arhangela Gavrila ispred pećine bila je porušen pa ponovno sagrađena. Prvi puta sagrađena je 1809. godine i posvećena Arhangelu Mihailu, a nazivaju je još i "Adžijina" crkva.

Biospeleologija
U Hadži-Prodanovoj pećini je, ekipa studenata na čelu s profesorom Biološkog fakulteta Beogradskog univerziteta dr Božidarom Ćurčićem, pronašla 25 novih vrsta pećinskih životinja (insekata), koje u svijetu, ili nisu poznate ili su rijetke.

Hadži Prodanova pećina
Autor: Turistička organizacija opštine Ivanjica Datum objave: 25.6.2023.

Unutrašnjost pećine
Autor: Marko Randjic - Sopstveno delo, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=132377112

Crkva Svetog Arhangela Gavrila
Autor: BrankaVV - Sopstveno delo, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=127197195

Praktično

IZVORI I LITERATURA

---

-

MARKOVIĆ, Ljubomir.: Moravičke legende. SIZ kulture opštine Ivanjica, Čačak, 1984. (SCRIBD)
PETROVIĆ, Đorđe:  Kroz moravički kraj. Izdavač: Turistički savez Ivanjica. Ivanjica 1978..

Moravički kraj, fotomonografija (1965.)