|
|
Banjani
Područje: Planine primorske i središnje Crne Gore
Obližnje grupe: Planine crnogorskih Rudina
Obližnji krajevi: Oputne Rudine, Golija (Duga), Grahovo
Obližnje planine: Njegoš, Somina, Zla gora
Država: Crna Gora
Obližnje grupe: Planine crnogorskih Rudina
Obližnji krajevi: Oputne Rudine, Golija (Duga), Grahovo
Obližnje planine: Njegoš, Somina, Zla gora
Država: Crna Gora
Uvod
Kraj poznat kao Banjani, naziva se prema crnogorskom plemenu Banjani koje ga naseljava. To je i područje nekadašnje "općine" Banjsko-vučedolske, i prostire se na nekih 380-ak četvornih kilometara, omeđen brdima Zaljuta, Bradina, Vardar, Golo brdo.
IZVORI Wikipedija (HR), Banjani (Crnogorci) Wikipedija (S-H), Banjani
|
ŠTO VIDJETI I POSJETITI? Planine: Njegoš Arheologija: Crvena stijena |
ZEMLJOPIS
PRIRODA
STANOVNIŠTVO I NASELJA
|
Prvi puta u povijesti se Banjani spominju 1319. godine, a Crnoj Gori pripali su tek odlukom Berlinskog kongresa 1878. Banjani su po svoj prilici bili snažno pleme koje je moglo brojati oko 14.000 duša, a organizirani su po brojnim bratstvima među kojima su najsnažniji Koprivice (Koprivica), za koje Željko Vukmirović, po pričama iz druge ruke, navodi da bi ih danas iseljenih po svijetu i u Banjanima moglo biti oko 8.000. Sela ovog bratstva su Renovac, Čista Vlaka, Crni Kuk, Brekovac i još neka.
Ostala bratstva su Mirkovići i Perovići u selu Macavare; Ognjenovići u selu Rusenovići; Milovići i Miljanići iz Dubočke; Papići i Radojevići u Velimlju; Bijelovići, već spomenuti Milovići i Radojevići u selu Podljut; Baćovići, selo Klenak. Ne smiju se brkati sa starim hrvatskim plemenom Banjani iz župe Mali Pset (današnja Bosanska Krupa). 
Karta Banjana
Izvor: Montenegrin Ethnic Association of Australia |
Crnogorsko pleme Banjani - reportaža
Datum objave: 4.4.2011. Prikazano u emisiji "Zapis" Miomira Maroša na TV Crne Gore Zanimljivosti
Bobotov kuk, najviši vrh Durmitora, dobio je ime po porodici Bobota, koja je u to područje izdizala iz Banjana sa stokom na pašu. Kvadratura kruga: Banjani pleme Teslino i Njegoševo, prva emisija
Autor: RTS Kvadratura kruga - Zvanični kanal Datum objave: 8.4.2023. Opis. Banjani su staro hercegovačko pleme i istoimena regija između Nikšića i Bileće. Vremenom je to pleme iznedrilo niz poznatih ličnosti. Vladarska loza Petrovića koja predstavlja najdugovečniju dinastiju u Crnoj Gori vodi poreklo iz Gornjih Banjana ispod planine Njegoš po kojoj su vladari iz te porodice svome imenu dodavali titularno ime Njegoš. Petrovići su se iz Banjana odselili u Njeguše kod Cetinja. Preci Nikole Tesle su do sredine 17. veka živeli u Banjanima i tu su nosili prezime Draganić, o čemu je svedočio i sam Nikola Tesla u intervjuu datom Džonu Džozefu O Nilu, profesoru Hardvarskog i Kolumbijskog univerziteta. Banjani su srpskom narodu dali patrijarha Arsenija Jovanovića Šakabentu, mitropolita dabrobosanskog Savu Kosanovića i sadašnjeg mitropolita crnogorsko-primorskog Joanikija Mićovića. To pleme iznedrilo je i niz književnika, dramaturga i reditelja, počev od Mirka Kovača i Petra Sarića, preko Vide Ognjenović i Stevana Koprivice do Krsta Papića i Novaka Kilibarde. Banjani su krševit, bezvodan kraj koji ne nudi mnogo za život. Bez obzira na to život ovde traje i opstaje već milenijumima. O tome svedoči i jedno od najznačajnijih arheoloških nalazišta u Evropi, Crvena stijena, koja ima 31 kulturni sloj kroz koji se mogu čitati milenijumi ali i život čoveka od neandertalca do homo sapiensa. Urednik: Branko Stanković Snimatelj: Darko Bursać Montaža: Marija Baronijan Šašić Urednik emisije Branko Stanković autor je 18 dokumentarnih filmova i dve drame koje su ekranizovane na RTS-u, a i mnoštva dokumentarnih emisija, koje su, kao i filmovi, nagrađivane na domaćim i međunarodnim festivalima. Kvadratura kruga: Banjani pleme Teslino i Njegoševo, druga emisija
Autor: RTS Kvadratura kruga - Zvanični kanal Datum objave: 15.4.2023. Opis. Život, začet još pre 150.000 godina, u Banjanima još traje i opstaje. Na kamenu i bezvodnom terenu, kakvi su Banjani, bilo je teško opstati i zato su ljudi vekovima odlazili iz tog krša u potragu za boljim životom. U toj potrazi stizali su do daleke Argentine i Aljaske, ali i do Makedonije, Slavonije, Šumadije i Vojvodine. Posle Drugog svetskog rata samo iz Banjana u Vojvodinu je kolonizovalo oko 3.000 ljudi, a posleratno vreme i industrijalizacija odveli su mnoge iz Banjana u Nikšić, Bileću, Podgoricu, Mostar, Novi Sad i Beograd. Oni koji su do danas ostali i opstali u Banjanima i dalje žive od onoga od čega se vekovima živelo na ovom prostoru, a to je stočarstvo. Neki od ljudi koji su otišli iz Banjana nisu zaboravili na kraj iz koga su potekli pa su mu se odužili zadužbinama. Jedan od njih je Branimir Bjelica koji je u svom rodnom selu sagradio crkvu, motel, bazen za vodu i sušaru. Braća Lučić podigla su parohijski dom uz manastir Kosijerevo iz 13. veka, da ljudi imaju gde da se okupe i sklone za svetkovine i daće. Urednik: Branko Stanković Snimatelj: Darko Bursać Montaža: Marija Baronijan Šašić |
Povijesni pregled
14. stoljeće
1319. Prvi spomen plemena Banjani
19. stoljeće
1878. Odlukom Berlinskog kongresa Banjani pripadaju Crnoj Gori.
Kulturno-povijesna baština
|
Spomenici kulture u Banjanima
Prapovijest U Banjanima se nalazi i arheološko nalazište Crvena Stijena. Spomenici kulture obuhvataju veoma raznovrsne predmete i objekte koje je ljudska ruka u prošlosti nastojala da ovjekovječi iz duhovnih razloga. A šire gledano, i stvari i objekti iz dalje prošlosti koji su stvarani iz praktičnih, životnih razloga mogu se takođe ubrojiti u spomenike kulture. Zato je žrvanj iz Crvene stijene koji potiče iz bronzanog doba, šire gledano, takođe predmet spomeničke prirode. Stari vijek Spomeničku vrijednost imaju i one drevne vode, ublovi, kojih ima više na prostoru Banjana, a potiču iz vremena starog vijeka, mada su se gradili i kasnije. Tragovi kružnih kamenih objekata na vrhovima pojedinih brda, takozvane gradine, rasute su širom Banjana, a potiču s kraja bronzanog i početka gvozdenog doba. Nihova svrha nije ni do danas razjašnjena, ali se tvrdi da to nijesu bili stambeni objekti. Vjerovatno su u pitanju sakralne gradnje, mada im se ne isključuje ni odbrambeni karakter. Drevne grobne gomile nižu se starim putnim pravcima kroz Banjane i njegovo okruženje. Nauka ih vezuje za rano gvozdeno doba, halštat, ali su neke nastale, kako se tvrdi, ranije, a ima i onih koje su natale i kasnije. Mnoge od njih, one manje, vjekovima su rasturane. Ipak je sačuvan veliki broj njih. Pojedine su velika, prava mala kamena brda, od po četiri-pet metra visine, pa možda i više, a u prečniku na zemlji i do sto metara. Njihova je svrha utvrđena: to su grobnice rodovsko-plemenskih vođa balkanskih epihoraca i antičkih enhelejaca. U stvari, obično se pripisuju Ilirima. One koje su pretražene u susjednoj Hercegovini pokazuju da u svakoj od njih ima bar po jedan grob, okrenut u raznim pravcima, dok u većim ima i više grobova. Pored kostura nađeni su bronzani i gvozdeni predmeti - oružje ratnika, kao i ženski nakit. Ljudi su zapazili da u ovom kraju ima pokoji znak u kamenu. Za neke od njih je sasvim jasno da ih je u dalekoj prošlosti ispisivala ljudska ruka, dok su drugi za dvoumljenje: znakovi koje je unosila ruka čovjeka ili linije u stijenama nastale prirodnim putem. Arheolozi su pronašli i jedan latinični natpis u kamenu u Riječanima (Salthua) iz vremena Rima, koji kaže : "Caius Epicadi filius principes civitatis Docleatium".U prevodu : "Gaj Epikad, sin vojvode naroda Duklje". Srednjovjekovni spomenici Mnoge crkve koje je podizala srpska srednjovjekovna vlastela porušene su u doba Turaka. Samo su neke od njih obnavljane i ponovno podizane u vrijeme obnove Pećke patrijaršije. Tako se i u ovo naše vrijeme otkrivaju temelji nekih srednjovjekovnih crkava. Danas u Banjanima nema nijedna crkva ni manastir iz srednjeg vijeka. Ali sva je prilika da je i ovaj prostor u vrijeme Nemanjića, pa i nešto kasnije, imao sakralnu gradnju. Treba pomenuti svakako manastir Kosijerevo. U Banjanima ima više relativno starih crkava. Njihovu gradnju povjesničari umjetnosti vezuju za vrijeme obnove Pećke patrijaršije, za kraj šesnaestog vijeka ili za početak sedamnaestog. Ali sva je prilika da su te crkve, ili bar neke od njih, podignute na srednjovjekovnim crkvenim temeljima. Crkva Svetog Save u selu Prigradina, zaseok Počivala, jedna je od banjskih crkava koja je oslikana (živopisana) u vremenu obnove Pećke patrijaršije, odnosno samim početkom sedamnaestog vijeka. A po predanju kraja, ona je najstarija crkva u plemenu i podignuta je u vrijeme Nemanjića. Doduše, po drugoj priči nju je podigao predak bratstva Matovića i Krušića koji je zarobljen na Kosovu i kao poturčenjak dao je novac za njenu gradnju. Takođe se priča da je u doba Turaka bila neko vrijeme potpuno zaklonjena, u zemlji, sa tajnim ulazom za pravoslavne vjernike. I vjerovatno je i ovaj hram nastao na temeljima nekog srednjovjekovnog hrama. On je danas pod zaštitom države, uglavnom zbog svog živopisa. Crkva Svetog Arhanđela Mihaila je takođe u Prigradini, nedaleko od varoši Velimlja. Značaj ove crkve je u tome što ima status sabornog hrama. Ona nema zidno slikarstvo i podignuta je 1867. godine. Međutim, ona je podignuta na temeljima nekog ranijeg hrama, a o kome se ne zna ništa. Vjerovatno je to bila srednjovekovna svetinja. Crkva Sv. Jovana na Petrovićima, zaseok Drijenak, predstavlja mauzolej prvaka ovog mjesta iz druge polovine petnaestog vijeka. U njoj je sahranjen vojvoda Cvjetko Banjanin i njegov sin vojvoda Grban Cvjetković Banjanin. Crkva Svetog Arhanđela Mihaila na Petrovićima, zaseok Stražnica, potiče s kraja šesnaestog vijeka, a živopisana je 1605, dakle u vrijeme vojvode Banjana Ivana Petrovića i bila je porodični hram Petrovića.Crkvu Svetog Jovana u mjestu Klenje, kod Velimlja su, početkom 17.vijeka podigli i sagradili Miljanići. Crkva Sv. Ilije u rejonu Petrovića (Planik) je takođe stara crkva, sa početka sedamnaestog vijeka. Nju su podigli Mrkajići, bratstvo ovog kraja. Za Banjane je karakteristično da su u njima česte bratstveničke crkve. Uglavnom, veća ili pak srodna bratstva imaju svoje zajedničke crkve. Komnenovići, Koprivice i Miljanići imaju svoje crkve. A srodna bratstva, Mirkovići i Perovići imaju zajedničku crkvu. To važi za Erakoviće i Kilibarde, kao i za neka druga srodna bratstva. Banjani su poznati i po stećcima. Naime, oni su blizu jedan vijek bili u granicama Bosne, koja je inače poznata po ovim spomenicima. Oni su u Banjanima uglavnom nastali u četrnaestom vijeku, mada su pojedini mogli nastati nešto ranije, pa i kasnije. Ima ih na više mjesta. Podizani su na ranijim grobljima i danas ih vidimo kod pojedinih crkava.Ovo su spomenici bogumila, a njihov izgled to i potvrđuje. U Banjanima, koji su u vrijeme Nemanjića zakoračili u svijet pravoslavlja, je živjelo puno bogumila. Neki su stećci sa puno ornamentike rađeni, što više odgovara jednom srednjovjekovnom vlastelinu, što potvrđuje da su Banjanima, u vrijeme Kraljevine Bosne, vladali vlastelini bogumili, koji su pripadali Crkvi Bosanskoj , što je bila i zvanična religija tadašnje bosanske kraljevine. U Renovcu, zaseoku Koprivica, nalazi se jedno kameno sjedište, koje se zove Banova stolica. Zadužbine Naš je čovjek uvijek gajio osjećaj za opšte dobro. Zato je on u posebnim prilikama prilagao svoj novac ili dio svog imetka za ono što ima značaj javnog dobra. Toga je bilo i u Banjanima. Na Tupanu, jednom od banjskih sela, postoji dio terena koji se zove crkveno zemljište. U stvari, to su zemljište nekada u prošlosti zavjetovali ljudi manastirima. Bezbroj je primjera da su ljudi ulagali svoja dobra za opravljanje (ili podizanje) crkava, škola, sirotišta, puteva, bibliteka. Pomagali su se samohrani, sirotni, siromašni. Legende govore da su i neki poturčenjaci iz Banjana pomagali selo iz kog su potekli. Ali nije samo legenda već i činjenica da je Zaim, poturčenjak od Zečevića, dao novac da se u mjestu njegovih rođaka sagradi voda, koja se po njemu i zove Zaimovača. Vladičina voda na Velimlju je zadužbina Hadži Save Kosanovića, rođenog Banjanina i čuvenog sarajevskog mitropolita, koji se sukobio sa okupacionim mjerama koje je u Bosni i Hercegovini sprovodio Benjamin Kalaj. Bolnicu na Velimlju osnovao je prof. Beogradskog univrziteta dr Niko Miljanić, čiji su preci iz Banjana. Aljo Radojević je obezbijedio novac da se gradi voda pri Velimljskom prisoju, računajući da će se unapređivati stočarstvo u kraju. Stanislav-Ćano Koprivica je podigao manju fabriku čepova na Velimlju, koja je upošljavala oko tridesetak radnika, ali je, prestala sa radom u vrijeme raspada Jugoslavije 1991.godine. |
Do stvaranja akumulacije Bilećkog jezera manastir Kosijerevo nalazio se uz obalu rijeke Trebišnjice, naspram manastira Dobrićevo, koji su zbog velike kulturno-povijesne vrijednosti premješteni na druge lokacije – Manastir Dobrićevo u selo Orah kod Bileće, a Manastir Kosijerevo na Stražnici u Petrovićima.
Poznatiji pripadnik Banjana je pisac Živko Đurković.
|
Narodna baština
|
Zajuživanje Iako su se odvijala u prošlosti, masovna stočarska spuštanja sa ovcama u pravcu sjever—jug (spuštanja dinarskih stočara u jadransko primorje) prestala su, i rijetko koji stočar iz npr. sjeverne Hercegovine daje svoje ovce na ispašu u Huminu. Ova su kretanja poznata pod imenom zajuživanje. No, još je češće se uz pojam zajuživanje vezalo poznato oboljenje ovaca, koje Ježić, Janjatović, Milin i drugi drže za posljedicu neuspjele aklimatizacije, a neki za trovanje preko krpelja (ledenica). Pored Hercegovine i Dalmacije pojava »zajuživanja« poznata je i u Crnoj Gori. U Nikšićkom srezu, naprimjer, stočari koji žive stalno u višim položajima (Banjani) ne dozvoljavaju da im ovce silaze u niže predjele zbog zajuživanja. Oni tu pojavu, kao i stočari bilećskog sreza vežu sa nekom travom, od koje ovca »oleđavi«. IZVOR ZDANOVSKI, Nikola: Stočarska kretanja. Radovi Šumarskog Fakulteta Univerziteta U Sarajevu 3 (4-5):117-43. Sarajevo, 1954. (PDF) |
Сабор Бањана и Рудињана - Велимље
Autor: Herceg Televizija Datum objave: 22.5.2015. Opis: У организацији недавно формираног удружења Бањана и Рудињана „Владика Сава Косановић“ у малој варошици Велимље у Бањанима, одржан je први сабор Бањана и Рудињана. Овај сабор је само доказ да су Црна Гора и Херцеговина једно и да границе представљају само администрацију. Око наше камере је забиљежило све детаље овог сабора, погледајте репортажу. |
Priče iz kraja
|
|
Vraćenovići
Sveti Đorđe na Valu; U pozadini je Bilećko jezero
Autor fotografije: Dino T. Dianovszki Vraćenovići su udaljeni oko 50-ak kilometara od općinskog središta Nikšića. Mjesna zajednica Vraćenovići obuhvaća veliki broj zaselaka od kojih nijedan nije napušten (stanje 2023.): Mokri Do, Koravnica, Pilatovci, Vučji Do, Podvrš, Vidne, Kljakovica, Miruše, Počekovići, i dr.
1970-ih godina u osnovnoj školi "Jovan Gnjatović" je bilo oko 140 đaka, a 2023. godine ih je oko 20. U Vraćenovićima je djelovao i vrtić "Gerasim Vujović", koji je dobio ime po igumanu Manastira Kosijerevo, ali je on zatvoren zbog nedostatka djece i u njemu je otvorena biblioteka. Narod u ovome kraju okuplja se za slavu crkve u Vučjem Dolu i skup u Kosijerevu. Što vidjeti na području Vraćenovića
Crkva Svetog Atinogena u Vučjem Dolu Vučji Do - Spomen-kuća gdje je 1941. godine formiran prvi narodnooslobodilački odbor vučedolske općine Bilećko jezero Manastir Kosijerevo |
Sveti Đorđe na Valu
Crkva Svetog Đorđa na Valu (stijeni) sagrađena je 1404. godine. Prvobitno je sagrađen manastir Koravlica kojega su Turci spalili, pa je noću na stijeni (Valu) sagrađena crkvica 2x2 metra, koja je danju prekrivana granjem kako je Turci ne bi našli i spalili. Crkva se nalazi na mjestu odakle se pruža širok pogled na selo Koravlicu i Bilećko jezero. Земљом Херцеговом: Враћеновићи
Autor: Herceg Televizija Datum objave: 5.7.2016. Opis. Емисија "Земљом Херцеговом" коју уређује и води проф. Радомир Вучковић, је документарна репортажа, ослоњена на историју, обичаје и људе који од села до села чине особен печат и наук, како живјети и опстати на херцеговачким просторима. У овој епизоди доносимо причу о селу Враћеновићи |
Pilatovci
|
ZEMLJOM HERCEGOVOM - JAVLJEN
Autor: Glas zemlje Hercegove Datum objave: 16.2.2024. Opis. Ekipa zemlje Hercegove posjetila je ovih dana i selo Javljen, gotovo na granici Crne gore i Hercegovine. Kako ljudit tamo žive, kakva su nekad vremena bila a kako danas, sjetili su se običaja i starih vremena u razgovoru sa profesorom Radomirom Vučkovićem. |
Podvrš
|
|
Petrovići
|
Mjesna zajednica (MZ) Petrovići nalazi se u jugozapadnom dijelu općine Nikšić i čine ju sela Petrovići i Klenak i zaseoci Planik, Usputnica, Donje selo, Kljakovica, Kneževići i Knež Do.
Kroz ovu MZ prolazi cesta prema Bileći, a ovdje se naalzi i trasa željezničke pruge koja nije u funkciji od 1976. godine. Prema popisu stanovništva iz 2011. godine, broj domaćinstava u MZ Petrovići bio je 117, a broj stanovnika 272. Stanovništvo se u većini bavi poljoprivredom. Na području mjesne zajednice Petrovići nalaze se i dvije vrijedne lokacije: arheološko nalazište Crvena stijena i Manastir Kosijerevo. Zgrada mjesnog doma u Petrovićima izgrađena je 1948. godine. Osnovna škola "Jovan Draganić" u Petrovićima nekada je imala i 360 učenika, a u prvom desetljećima 21. sotljeća taj je broj pao na 11 i to sa dva područna odjeljenja, Klenak i Kljakovica. Planik. U zaseoku Planik naseljen je rod Mrkaića. |
 Crvena stijenaAutor fotografije: Vladimir Tkalčić (Panoramio) Crvena stijena
Crvena stijena je arheološko nalazište iz starijeg kamenog doba (paleolita), koje se nalazi u špilji (pećini) nedaleko od sela Petrovići (općina Nikšić), 50-ak km od Nikšića, blizu granice Crne Gore i Bosne i Hercegovine. Špilja je otkrivena 1954. godine i smatra se nalazištem s najdebljim kulturnim slojem (od musterijena do brončanog doba), najbogatijom stratigrafskom slojevitošću na Balkanskom poluotoku i izuzetno očuvanim ostacima materijalne kulture, koji pružaju dobar uvid u razvoj paleolitskih kultura. Iskopavanja na Crvenoj Stijeni su vršena pod rukovodstvom Alojza Benca i Đura Baslera, od 1955. do 1964. godine. Ovaj rad je spominjan u brojnim člancima i vrlo značajoj monografiji (Basler 1975. god.), zahvaljujući kojima je Crvena Stijena postala poznata u arheološkom svijetu. Nova obnovljena istraživanja su započela 2004 godine. u suradnji sa Sveučilištem iz Michigana (SAD). Rezultati novih istraživanja objavljeni su u poznatom časopisu Eurasian Prehistory 2009 godine. Pretpostavlja se kako će istreživanja Crvene Stijene trajati više desetljeća. Arheološko nlazište je plitka pećina, tipa okapina. Nalazi se na lijevoj obali kanjona rijeke Trebišnjice - danas Bilećkog jezera, 700 m iznad razine mora. Pri ulazu je široka 26 metara, na prednjem dijelu špilje široka je 15 m, te 20-25 metara pri nižim dubinama. Poznati arhološki slojevi dosežu dubinu od 20 metara.. Rezultati istraživanja Crvena stijena je bila naseljena još u paleolitiku, kao i kasnije, u doba mezolitika (srednje kameno doba), neolitika (mlađeg kamenog doba) i metalnog doba. Najstariji kameni artefakti su stari oko 180.000 godina, a nalazi o postojanju pračovjeka preko 100.000 godina. Rezultati dobiveni istraživanjima pokazali su postojanje 31 kulturnog sloja. Razna oruđa (diskovi, rezači, šiljci, strugači itd.) većinom su napravljena od kamena, a manje od kosti i roga. Naseljavanje ljudi teklo je u nekoliko etapa. Zajednice koje su nastanjivale Crvenu stijenu, su se bavile lovom i ribolovom, živjele polunomadskim životom i kretale su se u hordama. U najdubljim slojevima otkriveni su ostaci špiljskog medvjeda, ali ne i hominida. ČLANCI I LITERATURA WIKIPEDIJA - Crvena stijena Crvena stijena, Balkan Cave Archeology - tlocrt nalazišta (PDF) MARKOVIĆ, C.; The Neolithic of Montenegro; University of Belgrade, Beograd, 1985. BAKOVIĆ, M.; MIHAILOVIĆ, B.; MIHAILOVIĆ D.; MORLEY, M.; VUŠOVIĆ-LUČIĆ, Z.; WHALTON, R.; WOODWARD, J.; Crvena Stijena excavations 2004-2006, preliminary report; Eurasian Prehistory 6 (1-2), 3-31., 2009. (PDF) MARIJANOVIĆ, Brunislav; Neka pitanja ranog neolitika istočnog Jadrana; Izvorni znanstveni članak, Sveučilište u Zadru, 2006. (PDF) RADOVIĆ, G.; Svjedočanstvo o postojanju praistorijskih kultura u Crnoj Gori: Montenegrina.net Arheološka istraživanja na lokalitetu Crvena stijena; Montenegrina.net, 26.7.2005. Stigao put do Crvene stijene: Do jedinstvenog staništa neandertalca sada se lakše dolazi; Portal Analitika.me, 31.5.204. Crvena stijena i most na Moštanici, dva bisera nedovoljno znana, Jasnina putovanja, 2.10.2016. MANDIĆ, Svetlana; Pejović: Crvena stijena je mjesto gdje se može pratiti 200.000 godina praistorije, Vijesti.me, 18.5.2015. KADIĆ, V.; Nikšić: Crvena stijena mamac za arheologe; Večernje novosti, 4.12.2012. KAPETANOVIĆ, Suzana; Otkrića u Crvenoj stijeni važna za svjetsku arheologiju; Portal Analitika.me, 9.6.2014. |
Iskapanja
Unutrašnjost istočne strane špilje početkom iskapanja 2004. godine. Iza se vide stepenaste terase učvršćene suhozidima, ostaci ranijih iskapanja iz 1954.-1964. godine Autor fotografije: Jamie Clark 
Crvena stijena, iskopine
Keramika iz najgornjih slojeva nalazišta pronađena tijekom iskapanja 2004.-2005. |
|
"Štreka" Štrekom ovdašnje stanovništvo naziva ostatke uskotračne pruge koji vode do lučne brane Grančarevo Hidroelektrane Trebinje I (na području BiH), na rijeci Trebišnjici. Štreka je regionalizam i znači željeznička, tramvajska i sl. pruga. Dolazi od njemačkog Strecke (pruga, dionica, ruta, llnija). |
ЗЕМЉОМ ХЕРЦЕГОВОМ: Петровићи (11.11.2016.)
Autor: Herceg Televizija Datum objabžve: 12.11.2016. Opis. Емисија "Земљом Херцеговом" коју уређује и води проф. Радомир Вучковић је документарна репортажа, ослоњена на историју, обичаје и људе који од села до села чине особен печат и наук, како живјети и опстати на херцеговачким просторима. У овој епизоди доносимо причу о селу Петровићи. |
Kosijerevo
Manastir Kosijerevo
|
Manastir Kosijerevo je manastir SPC, dio Eparhije Budimljansko-nikšićke. Manastir je najveća banjsko-oputno-rudinska svetinja. Izvorno se nalazio na lijevoj obali Trebišnjice, na krajnjem jugozapadu Banjana, u mjestu po kome se i zove, . Podignut je u prvoj polovini 14. vijeka. Godine 1966. manastir je promijenio svoje mjesto, izmješten je u selo Petroviće, jer je njegovo selo Kosijerevo potopljeno vodom Bilećkog jezera. Prema tome, srpski srednjovjekovni Manastir Kosijerevo postoji i danas kao hram, ali je on novo graditeljsko djelo. Manastir je za vrijeme Turaka imao ulogu ne samo duhovnog već i kulturno-političkog centra. Imao je vrlo važnu ulogu u objedinjavanju Hercegovine u borbi protiv Turaka. U ovom manastiru su bile mošti (relikvije) Svetog Arsenija Srpskog od 1884. godine do 1914. godine. Poslije su prenijete u manastir Ždrebaonik. Trenutno se u manastiru nalazi stopalo Svetog Apostola Luke. Manastirska crkva posvećena je Roždestvu Presvete Bogorodice, a podignuta je prvoj polovici 14. stoljeća. Slava manastira je blagdan rođenja Presvete Bogorodice (Mala Gospojina) u kolovozu/avgustu.
Izvori spominju proigumana Dionisija 1592. god, proigumana Stefana koji je 1775. godine manastiru priložio panagijar koji je izradio majstor Đorđe Kruščević. Turci su porušili manastir 1807. godine, a obnovio ga je hadži Dionisije Dobrićevac 1817. god. U Prvom svjetskom ratu manastir je ponovo stradao. *Panagijar; Panagija (od grčkog παν - sve, i αγία - sveta), to jest "Svesveta". Panagija se drugačije naziva εγκολπιον - "enkolpion". To je nevelika okrugla ikona s likom Spasitelja ili Majke Božje, koja se nosi na njedrima, to jest na grudima arhijereja i nekih arhimandrita. Panagija je ranije izrađivana kao medaljon koji se otvara, koji je s jedne strane imao ikonu Majke Božje, a sa druge ikonu Spasitelja ili Svete Trojice, onako kako se izrađuje "trpezna panagija", koja se drugačije naziva "panagijar" i u koju se stavlja častica iz prosfore u čast Majke Božije (i sama častica naziva se "panagija"). Ikonostas u duborezu je 1964. godine izradio majstor Urošević iz Beograda, a crkvu je živopisao (oslikao) Naum Andrić. U manastiru se nalazi i kapela posvećena Svetom Apostolu Luki koja je posvećena 2004. godine. Manastirski ljetopis beleži darove priložnika: Igumana Teodosija Koprivice koji je 1863. godine poklonio srebrna kandila, Igumana Teodosija Miškovića koji je 1860. poklonio Evanđelje okovano srebrom, austrougarskog oficira koji je poslije iscjeljenja poklonio manastiru jedno zvono, gospodina Blagoja Mrkajića iz Petrovića koji je takođe poklonio jedno zvono itd. Rumunjski manastir Calugar je bratski manastir Kosijerevu. IZVOR VUKIĆ, Predrag: Pravoslavlje u Crnoj Gori, Mitropolija Crnogorsko-primorska. Svetigora. Cetinje, 2006, str. 115. 
Manastir Kosijerevo: Pogled sa Miljanova dola
Autor fotografije: Goran Udovičić 
Manastir Kosijerevo
Pogled sa Sopota Autor fotografije: Goran Udovičić |
Preseljenje kulturnih dobara Odmah po usvajanju odluke o izgradnji hidroenergetskog sustava na Trebišnjici, 26.12.1959. godine, u Trebinju je održan sastanak kojem su nazočili predstavnici Trebišnjice HE, Uprave za zaštitu spomenika kulture u Mostaru i Zavičajni muzej u Trebinju, pri čemu je donesena odluka o spašavanju starina i spomenika kulture koji bi bili u neposrednoj opasnosti zbog formiranja akumulacije Bileća. To je bio jedan od složenih poslova u okviru izgradnje hidroenergetskog sustava. Samostan Dobrićevo, most Arslanagić kod Lastve i samostan Kosijerovo (u Crnoj Gori) smatrani su najvrijednijim kulturno-povijesnim dobrom u dolini gornje Trebišnjice, toliko vrijednim da ih je trebalo spasiti preseljenjem na nove lokacije. Izgradnjom brane Grnčarevo i stvaranjem umjetnog rezervoara manastir Dobrićevo mogao je ostati pod oko 70 metara vode i, nakon analize i valorizacije kulturnog dobra, te sedmogodišnjeg prikupljanja sredstava, preseljenje je izvršeno je 1965.-1966. godine. Na nove lokacije tako su izmještena dva srednjovjekovna manastira, Dobrićevo i Kosijerevo, Arslanagića most kao i veliki broj stećaka. Izmješteni su i hram Svetog Georgija u Dolovima odmah uz jezero, sagrađen u vrijeme turske vladavine, kao i groblje bratstva Gudelja. Sva su vjerska dobra premjestena kamen po kamen, baš kao i Arslanagića most. Monografija
Dana 15.12.2014. promovirana je monografija „Manastir Kosijerevo“, autora mr Čedomira Zena Popovića iz Bileće. Sa blagoslovom njegovog preosveštenstva episkopa budimljansko-nikšićkog Joanikija, ovo vrijedno djelo izdali su časopis Eparhije budimljansko-nikšićke „Sveviđe“ i Manastir Kosijerevo. Recezenti su episkop Joanikije i prof. Jovan Delić, a lektor prof. Nikola Baćević. Prelom i dizajn uradio je dipl. ing. arhitekture Miloš Đ. Bošnjak. Monografija je bogato ilustrovana – na preko 260 strana, formata A4, a izdata je u hiljadu primjeraka. U nju je utkano 160 različitih priloga: faksimila dokumenata, fotografija, rekonstrukcija, karata i rendera koje je čine autentičnijom i ljepšom. Njen autor odrekao se honorara i bilo kakave materijalne naknade u korist Manastira Kosijerevo. Posebnu vrijednost monografije predstavljaju tematske cjeline: Manastir kao škola, kao bolnica, kao utočište, manastirski mlinovi, manastirska zvona i poglavlje o patrijarsima u Manastiru. Prateći osnovnu zamisao tekst obogaćuju i do sada neobjavljene pjesme nepoznatih narodnih stvaralaca o nekim važnijim događajima vezanim za ovaj drevni hram Srpske pravoslavne crkve. IZVOR Mojajercegovina.com |
Velimlje
|
U razdoblju prelaska s 19 na 20. stoljeće i početkom toga stoljeća Velimlje bilo općina, imalo je školu, prodavaonice, ambulantu, poštu, krojačke i zanatske radnje, pekaru, kafane. No, s vremenom je naselje gubilo na značaju i u broju stanovnika.
Risto Kilibarda 1.4.2013. u Podgorici je u 72. godini umro istaknuti crnogorski sociolog i političar prof. dr Risto Kilibarda. Osnovnu školu završio je u Velimlju, učiteljsku u Nikšiću, a Filozofski fakultet (grupa za sociologiju) u Beogradu. Doktorirao je na Fakultetu političkih nauka u Beogradu, smjer sociologija politike. Kilibarda je bio dugogodišnji redovni profesor Ekonomskog fakulteta u Podgorici i Filozofskog fakulteta u Nikšiću. Objavio je dvanaest knjiga i veći broj znanstvenih i stručnih radova iz područja sociologije politike. Radovi su mu tiskani u najpoznatijim sociološkim časopisima, a njegove knjige i udžbenici obavezna su literatura na mnogim matičnim studijima sociologije.Pored znanosti bavio se i politikom, i od 1987. Do 1989. bio je član Predsjedništva Centralog komiteta Saveza komunista Crne Gore. Vladičina voda. U Velimlju se nalazi rezervoar Vladičine vode, čiji je obujam 1.300 metara kubičnih i koji vodom opskrbljuje veći dio domaćinstava ovog područja. Rezervoar je zadužbina vladike Save Kosanovića iz 1902. godine, zbog čega je poznat kao Vladičina voda. Vladika je svojevremeno sazvao svoje plemenike i upitao ih šta bi bilo najbolje da se napravi. Svi su rekli uglas "najbolje da se napravi crkva". No, on je bio toliko mudar i pametan i rekao "imate crkava gdje se god okrenete, pa bi bolje i pametnije bilo da vam napravim jednu vodu i zadužbinu veliku", što je i uradio. U narodu se vjeruje da Vladičina voda ima ljekovita svojstva. Rozervora je početkom 2024. lakše oštećen potresom.
|
Pogledi iz domovine - Velimlje
Emisija u produkciji RTCG o ljudima i životu u Velimlju i Banjanima Usnula Varoš (Velimlje)
Postavio: Duh Crnih Brda . Дух Црних Брда Datum objave: 26.9.2019. Opis. Usnula varos. Radio Televizija Crne Gore SAT TV. Autor Olivera Vukadinovic |
Prigradina
|
|
Počivala
|
Selo nadomak Velimlja.
Crkva Svetog Save. Spomenik Blagoju Krušiću. Spomenik se nalazi pored crkve Svetog Save. Rad je skulptora Draga Mirkovića (rođenog Banjanina) i otkriven je 2024. godine, u povodu 80-godišnjice Blagojeve smrti. 
Blagoje Mićkov Krušić (1880.-1944.), vojnik, vitez "Gvozdenog puka", žandarmerijski narednik i politički osuđenik.
Blagoje Krušić rođen je 1880. godine u selu Prigradina pored Velimlja. Njegova obitelj se 1889, godine odselila u Toplički kraj u Srbiji u selo Dabinovac, kod Kuršumlije. Blagoje čitav svoj život posvećuje borbi za oslobođenje. U razdoblju Balknskih ratova, već kao četrnaestogodišnjak odlazi u komitske čete Voje Tankosića s kojim četuje šest godina. Potom je kao pripadnik tzv. "Gvozdenog puka" sudjelovao u bitkama kod Cera, na Drini, Kolubari, Kosmaju, Prizrenu, te kod Elbasana i Tirane. Nositlej je brojnih ratnih odlikovanja, najvećih u tadašnjoj Kraljevini Jugoslaviji. Bio je sudionik i Prvog i Drugog svjetskog rata, a 1944. godine po nalogu tadašnje vlasti ubijen je u kući u Gornjoj Toponici. Ne zna mu se lokacija groba. Niški Okružni sud je 2007. godine rehabilitirao Blagoja Krušića. Često se navodi kako je on najodlikovaniji srpski vojnik (17 metalja za 12 godina ratovanja), koji je probio Solunski front i popeo se na vrh Kajmakčalana. Odlikovan je brojnim odlikovanjima za hrabrost u balkanskim i Prvom svjetskom ratu. Nositelj je zlatnog ordena Karađorđeve zvezde, ruskog Georgijevskog krsta, francuske vojne medalje s mačevima, ordenom Legije časti, dvije Obilića medalje za hrabrost, četiri spomenice za sudjelovanje u ratovima od 1912. do 1918, među kojima i Albanske. Kao borac Gvozdenog puka "Knjaz Mihailo" ranjen je pet puta. Regent Aleksandar, na položaju kod Crne reke 14.3.1917. godine, sa svojih grudi skinuo je Karađorđevu zvezdu sa mačevima i darovao je Blagoju. Francuski general Guillaume, za zasluge u balkanskim ratovima, osobno je uručio francusko vojno odlikovanje, medalju "Médaille militaire" koja se dodeljivala najzaslužnijim vojnicima, a ustanovljena je 22.1.1852. godine. |
Klenak
Pored Crkve Svetog Save u banjskom selu Klenak nalazi se groblje, pored kojega se svake godine na Trojčindan (lipanj/jun), održava veliki tradicionalni crkveno-narodni sabor.
Maksim Baćovića
Dana 20.1.1876. poginuo je Maksim Baćovića. Banjski vojvoda, rođen 1848. godine u selu Klenak (Banjani), izgubio je život u boju na Radovanovom ždrijelu, klancu na putu Trebinje–Dubrovnik, u mjestu Gluva Smokva, tijekom napada na tursku karaulu. Sa 24 godine došao je na čelo plemena, a dvije godine kasnije dobio titulu vojvode. Isticao se velikom hrabrošću i zapovjedanjem u više bojeva tijekom Hercegovačkog ustanka. Njegova pogibija imala je odjeka u ustaničkim redovima, inozemstvu i slavenskom svijetu, zabilježena je u tisku toga vremena i opjevana u crnogorskoj i muslimanskoj epici. Sahranjen je pred crkvom Svetog Nikole na Grahovu, pored svoga oca Jovana.
Dana 20.1.1876. poginuo je Maksim Baćovića. Banjski vojvoda, rođen 1848. godine u selu Klenak (Banjani), izgubio je život u boju na Radovanovom ždrijelu, klancu na putu Trebinje–Dubrovnik, u mjestu Gluva Smokva, tijekom napada na tursku karaulu. Sa 24 godine došao je na čelo plemena, a dvije godine kasnije dobio titulu vojvode. Isticao se velikom hrabrošću i zapovjedanjem u više bojeva tijekom Hercegovačkog ustanka. Njegova pogibija imala je odjeka u ustaničkim redovima, inozemstvu i slavenskom svijetu, zabilježena je u tisku toga vremena i opjevana u crnogorskoj i muslimanskoj epici. Sahranjen je pred crkvom Svetog Nikole na Grahovu, pored svoga oca Jovana.
Koprivice
Jovan Koprivica
8.5.1912. u Banjanima (nikšićka općina) rođen je prosvjetni radnik, pisac udžbenika i prevoditelj Jovan Koprivica. Napisao je s Milanom Cerovićem udžbenik povijesti za treći razred osnovne škole 1954., a nešto kasnije i bukvar za područje Bosne i Hercegovine. Pokretač je prvog prosvjetnog lista u Nikšiću Prosvjetni rad, koji je izašao 1.5.1957, a 1969. i časopisa za kulturu, nauku, umjetnost i društveni život – nikšićkih Spona. Jovan Koprivica umro je 22.9.1992. godine.
8.5.1912. u Banjanima (nikšićka općina) rođen je prosvjetni radnik, pisac udžbenika i prevoditelj Jovan Koprivica. Napisao je s Milanom Cerovićem udžbenik povijesti za treći razred osnovne škole 1954., a nešto kasnije i bukvar za područje Bosne i Hercegovine. Pokretač je prvog prosvjetnog lista u Nikšiću Prosvjetni rad, koji je izašao 1.5.1957, a 1969. i časopisa za kulturu, nauku, umjetnost i društveni život – nikšićkih Spona. Jovan Koprivica umro je 22.9.1992. godine.
Crni Kuk (Koprivice)
U Crnom Kuku se nalazi spomenik palim borcima i žrtvama fašističkog terora. Natpis na spomeniku evocira uspomene na poginule borce NOR-a iz bratstva Koprivica, iz tri banjanska sela Miljanići, Koprivice i Podljuti.
Milovića Krš
Zaselak Milovića krš nalazi se nedaleko od Crnog kuka. U njemu je 2023. godine zimovalo samo šest domaćinstava koja se bave stočarstvom. Zaselak je bez asfaltne ceste, bez vodovoda, dometa telefonskog signala, a ponekad i bez struje. Do oko 2018. je u ovome zaselku je četiri domaćinstava čuvalo čak 900 ovaca, a 2023. više niti jedna. U Milovića Kršu žive obitelji: Milović, Bijelović, Sarić.
Čista Vlaka (Koprivice)
U Čistoj Vlaki nalazi se spomen-ploča s natpisom:
OVDJE SU 1. JUNA 1942. GODINE / PARTIZANSKE JEDINICE POD KOMANDOM / SAVE KOVAČEVIĆA RAZBILE BROJNE / ČETNIČKO - ITALIJANSKE SNAGE / I NANIJELI IM TEŠKE GUBITKE // 22 09 1961 GOD SAVEZ BORACA NIKŠIĆ
OVDJE SU 1. JUNA 1942. GODINE / PARTIZANSKE JEDINICE POD KOMANDOM / SAVE KOVAČEVIĆA RAZBILE BROJNE / ČETNIČKO - ITALIJANSKE SNAGE / I NANIJELI IM TEŠKE GUBITKE // 22 09 1961 GOD SAVEZ BORACA NIKŠIĆ
Šljeme (Gornje Koprivice)
Šljeme je zaselak Gornjih Koprivica.
25.5.2023. godine posvećena je crkva Svetog Nikole na Šljemenu. Ikonu Svetog Arhangela Mihaila u toj crkvi poklonili su članovi jedne emigrantske obitelji iz SAD-a.
25.5.2023. godine posvećena je crkva Svetog Nikole na Šljemenu. Ikonu Svetog Arhangela Mihaila u toj crkvi poklonili su članovi jedne emigrantske obitelji iz SAD-a.
Jelovo Ždrijelo (Gornje Koprivice)
Renovac
Crkva sv. Nikole.
Tupan
|
|
Vilusi
|
Opći podaci. Naselje Vilusi nalazi se na oko 900 metara nadmorske visine, nadomak granice s Bosnom i Hercegovinom, udaljeno 35 km od Nikšića. Centar je mjesne zajednice Vilusi u kojoj je sedam sela i dva zaseoka. Tu je križanje više magistralnih cesta, koje vode ka Nikšiću i Boki kotorskoj te Trebinju i Bileći u BiH.
Stanovništvo. Oko 2020. godine ovdje je živjelo oko 700 stanovnika. Poznate osobe. Iz viluškog kraja potječu mnoge osobe iz javnog, kulturnog, znanstvenog i privrednog života, poput Veljka Bulajića (filmski redatelj), Nikole Bulajića (bivši guverner Narodne banke Jugoslavije), Radoslava Bulajića (ambasador SRJ), Slobodana Vučetića (predsjednik ustavnog suda Srbije), Živka Andrijaševića (povjesničar) i dr. Trgovina i gospodarstvo. U samom centru Vilusa nalazi se zgrada nekadašnje zemljoradničke zadruge Grahovo, gdje je radila i jedna kafana. U naselju su dvije prodavaonice (2018.) i tri kafane. Tu rade pogoni "Elektromont", "Trafomont" i služba održavanja nikšićke Elektrodistribucije. Školstvo. U Vilusima je Osnovna škola "Braća Bulajić", koja ima dva područna odeljenja u selima Broćanac i Rudine. Viluško kulturno ljeto. Višegodišnja manifestacija koja se održava u ljetnim mjesecima (7. i 8.), na koju pristižu žitelji ovoga kraja, Nikišća i ostatka Crne Gore, no također i iseljenici, Vilušani koji žive u inozemstvu (Srbiji, zapadnoj Europi, Americi).
|
Vjetroelektrana Ilino brdo. Prva vjetroelektrana u Crnoj Gori, a zapravo radi se o jednoj vjetroturbini, postavljena je na Ilinom brdu, 40 kilometara udaljenom od Nikšića, u blizini graničnog prijelaza prema Bi. Bila je poklon Vlade Nizozemske, vrijedan 850.000 eura. Postavljena je krajem 2004. godine, što je dočekano kao veliki događaj. Trebala je proizvoditi 150 milijuna kilovat-sati električne energije godišnje, što bi bilo dovoljno za potrebe sela u području Mjesne zajednice Vilusi u Općini Nikšić. Samo četiri mjeseca kasnije, 25.2.2005 u velikom nevremenu vjetrenjaču je pogodio grom. Jedna od tri elise, teška 7,5 tona, odletjela je u zrak, a njeni dijelovi i stotinu metara uokolo. Kasnije su završili u pećima nikšićke željezare.
Zanimljivosti
Izvori. Zanimljivo je kako u viluškome kraju nema površinskih izvora vode. |
Balosave
|
|
BORAVAK
Smještaj
VRAĆENOVIĆI
Restoran Starevina; Restoran s par bungalova se nalazi na pedesetom kilometru ceste Nikšić-Bileća u mjestu Vraćenovići (granični prelaz s BiH) u općini Nikšić. Arheološko nalazište Crvena stijena, iz doba paleolitika, nalazi se u selu Petrovići na 9 km od Restorana. Wi-Fi. Restoran s tradicionalnim jelim i pićima.
Kontakt: Tel: +382 (0) 69/215-573; E-mail: [email protected]; Web: RESTORAN STAREVINA
Restoran Starevina; Restoran s par bungalova se nalazi na pedesetom kilometru ceste Nikšić-Bileća u mjestu Vraćenovići (granični prelaz s BiH) u općini Nikšić. Arheološko nalazište Crvena stijena, iz doba paleolitika, nalazi se u selu Petrovići na 9 km od Restorana. Wi-Fi. Restoran s tradicionalnim jelim i pićima.
Kontakt: Tel: +382 (0) 69/215-573; E-mail: [email protected]; Web: RESTORAN STAREVINA
Ugostiteljska ponuda
HRANA I PIĆE
VRAĆENOVIĆI
Restoran Starevina (tradicionalna jela); Restoran s bungalovima se nalazi na pedesetom kilometru ceste Nikšić-Bileća u mjestu Vraćenovići (granični prelaz s BiH) u općini Nikšić. Arheološko nalazište Crvena stijena, iz doba paleolitika, nalazi se u selu Petrovići na 9 km od Restorana. Tradicionalna jela i pića. Jela pod saćem (ispod peke). Terasa i paviljon u vrtu. Wi-Fi. Radno vrijeme: PON-NED, od 07:00 do 24:00
Kontakt: Tel: +382 (0) 69/215-573; E-mail: [email protected]; Web: RESTORAN STAREVINA
VRAĆENOVIĆI
Restoran Starevina (tradicionalna jela); Restoran s bungalovima se nalazi na pedesetom kilometru ceste Nikšić-Bileća u mjestu Vraćenovići (granični prelaz s BiH) u općini Nikšić. Arheološko nalazište Crvena stijena, iz doba paleolitika, nalazi se u selu Petrovići na 9 km od Restorana. Tradicionalna jela i pića. Jela pod saćem (ispod peke). Terasa i paviljon u vrtu. Wi-Fi. Radno vrijeme: PON-NED, od 07:00 do 24:00
Kontakt: Tel: +382 (0) 69/215-573; E-mail: [email protected]; Web: RESTORAN STAREVINA
IZVORI I LITERATURA
KOPRIVICA, Jovan K.: Govor Banjana, Grahova i Oputnih Rudina. Podgorica, 2006.
MIĆOVIĆ, S. Momčilo: Mićovići iz Banjana u svom vremenu. Beograd, 2001.
MIĆOVIĆ, S. Momčilo: Prigradina u vremenu i prostoru. Beograd 2007
RAIČEVIĆ, Slobodan: Spomenici u staroj župi Onogošt. Beograd, 1992.
TOMIĆ, Svetozar: Banjani. Beograd, SANU, Beograd, 1949.
VUKMIROVIĆ, Željko: Banjani, najmlađe crnogorsko pleme, Portal Montenegrina
VUKIĆEVIĆ, R.: Konak na planini Somini; Politika.rs, 18.6.2008.
MIĆOVIĆ, S. Momčilo: Mićovići iz Banjana u svom vremenu. Beograd, 2001.
MIĆOVIĆ, S. Momčilo: Prigradina u vremenu i prostoru. Beograd 2007
RAIČEVIĆ, Slobodan: Spomenici u staroj župi Onogošt. Beograd, 1992.
TOMIĆ, Svetozar: Banjani. Beograd, SANU, Beograd, 1949.
VUKMIROVIĆ, Željko: Banjani, najmlađe crnogorsko pleme, Portal Montenegrina
VUKIĆEVIĆ, R.: Konak na planini Somini; Politika.rs, 18.6.2008.
TEKSTOVI
Banjani
Opšte odlike
Banjani su crnogorsko, dinarsko pleme, koje je u vrijeme turske okupacije pripalo Hercegovačkom sandžakatu, a sada suvremenoj Crnoj Gori u čiji sastav su se vratili, neznatnim dijelom 1860, a konačno 1878. godine. Naime, poznato je da su Banjani, i prije dolaska Turaka, pripadali Crnoj Gori, Zeti i Duklji, i da su njima vladale crnogorske dinastije Crnojevići, Balšići i Vojislavljevići, kao i guvernadurske familije. Zauzimaju središnji prostor između Nikšića i Bileće – od vrhova Njegoša, gdje su u njegovom podnožju, u selu Muževice živjeli preci crnogorske Dinastije Petrović - Njegoš, koji su kao trgovačka porodica došli iz Zenice u Bosni, do rijeke Trebišnjice, odnosno do današnjeg Bilećkog jezera. Površina im je, po slobodnoj procjeni, oko 380 kvadratnih kilometara. Nalaze se između 42 stepena, 45 minuta, i 43 stepena sjeverne geografske širine, a leže na 18-om meridijanu istočno od Griniča, između 30 i 46 minuta. Graniče se s ostalim crnogorskim plemenima: Golijom na sjeveru, Trepačkim Rudinama na istoku, Grahovom na jugu, a na zapadu Oputnim rudinama koje se nalaze u istočnoj Hercegovini. U prošlosti je granica Banjana prema jugu i istoku bila drugačija. Na tom potezu pleme se graničilo sa Riđanima, vlaškim plemenom koje se asimilovalo ili raselilo do kraja 17. vijeka, pa se na njegovom prostoru formiraju dva nova plemena – Grahovo i Trepačke Rudine. Novoformirana plemena su se, dakle, proširila i na dijelu banjske teritorije. Planinski vijenci Njegoša i Somine čine prirodnu granici Banjana na sjeveru, dok je od sjeverozapada prema jugozapadu granica nešto otvorenija i ide vrhovima Brekovca, Bratogošta, Tisovca i spušta se na Trebišnjicu, odnosno Bilećko jezero. Južna i istočna granica Banjana ide brdovitom površi, bez većih prirodnih prepreka.
Selo Petrovići sa bližom okolinom (priobalje Trebišnjice) zove se Donji Banjani. To je najniži dio plemena i spušta se i ispod 400 -{m}- nadmorske visine. Preostali dio plemena zove se Gornji Banjani. Gornjobanjska sela nižu se od 800 do 1.100 metara nadmorske visine. Planinski vrhovi Jelovice su između 1.100 i 1.280 metara nadmorske visine. Vrhovi Somine i Bratogošta prelaze ovu visinu, a najviši vrh Njegoša, Ravna glavica, diže se iznad nivoa mora 1.721 metar. U središnjem dijelu plemena nalazi se varošica Velimlje, na samom obodu Velimljskog polja. To je, u stvari, kraško poljice od 3 – 4 kvadratna kilometra, a njegov najniži dio je nešto ispod 800 -{m}- nadmorske visine i završava se udubljenjem poput lijevka, kuda je nekad u daljoj prošlosti otekla voda. Ovo je teritorija takozvanog ljutog krasa; preovlađuju manja i veća uzvišenja sa naslagama krečnjačkih i dolomitnih stijena. Nešto malo obradive zemlje nalazi se u vrtačama i na terasastim površima. Razumije se da ovakva zemljišna podloga omogućava oskudnu vegetaciju, a tim i više što kiše slabo padaju u vegetativnom periodu (maj-septembar), a tekućih (površinskih) voda skoro i nema. Postoje samo tanušni izvori žive vode na Njegošu: Jama Matovića i Tupanjska vrela, zatim u naseljima Gornjih Banjana: Kruška i Crni kuk, pa Sopot u Donjim Banjanima. Mogao bi se naći i neki pištet ili bučalina, kao što je Zaboj u Mokrom Dolu, u selu Dubočke a to su sezonski izvorčići i bez većeg značaja za život ljudi. I na Hercegovim lukama u Somini postoji takođe tanušan izvor-pištet. Zato su ljudi ovog kraja primorani da prave bazene u kojima se skuplja kišnica.
Poznato je da kraški tereni, a posebno područje ljutog krasa kakvi su i Banjani, trpi vidne promjene zbog ubrzanih erozivnih procesa koji se nepovoljno odražavaju na biljni i životinjski svijet, kao i na samu naseljenost. U dalekoj prošlosti ovaj kraj nije bio oskudan vodom, zemljišnim kompleksima, pa ni biljnim i životinjskim svijetom. Ispod Njegoša izvirala je Tupanjska rijeka koja se probijala kroz selo Riječane, koje po njoj i nosi ime. Sva je prilika da je i današnje Velimljsko polje bilo pod vodom, koje i do danas u toku jesenjih kiša poplavi. Klima ovog kraja, zavisno od reljefa, nije jedinstvena. Banjsko priobalje Trebišnjice (danas Bilećkog jezera) ima blagu klimu jer tu dopire uticaj mediteranskog sunca. Pretežni dio plemena ima umjerenu kontinentalnu klimu, dok samo planinski dio ovog kraja ima odlike planinskog podneblja. Ono po čemu je plemenska teritorija prilično ujednačena jeste godišnji raspored i količina vodenog taloga.
Banjani su u neku ruku složeno pleme, jer pojedina banjska bratstva imaju odliku plemena. To se sa dosta razloga može reći za Koprivice i Miljaniće, pa i za neka druga bratstva. Navedena bratstva imaju veliki zemljišni posjed u plemenu sa svojom bratstveničkom crkvom i, naravno, grobljem. Imaju zajedničku slavu i staru tradiciju preko četiri i po vijeka, odnosno bar 17 koljena, pa se u novije vrijeme i međusobno orođavaju. Imali su prvake plemena i ugled vodećih bratstava.
Banjani se prvi put nalaze u pisanom obliku 1319. godine, u dokumentima kralja Milutina, čijoj su državi pripali, u vrijeme kada je Raška osvojila Zetu. Ime su dobili po zvanju srednjovjekovnih oblasnih gospodara: ban, a smatra se da je eponim plemena bio legendarni ban Rusen. Ovo se vjerovanje sačuvalo u Gornjim Banjanima, gdje se nalazi i zaseok koji je dobio ime po imenu bana – Rusenovići. Donjebanjci vjeruju da je ime plemena došlo po kosovskom naselju Banjska, odakle i potiču, kako se priča, porodice iz Donjih Banjana. Neka istraživanja novijeg datuma upućuju na to da je pleme dobilo ime po Vlasima Banjanima koji su kao nomadi došli iz mjesta Banjane u Makedoniji.
Plemenska slava Banjana je 20. januara - Jovanjdan, mada ima bratstava koji ga ne slave. Zborno mjesto (zborna glavica) plemena bilo je Kruška, na kojoj su se održavale plemenske skupštine i donosile važne odluke. Neki su se zborovi održavali i u Manastiru Kosijerevu, a najčešće oni koji su imali značaj šireg područja. Održavani su zborovi i u Prigradini na Počivalama, kao i na Crnom Kuku, što je zavisilo od raznih faktora.
Ovaj je kraj uvijek bio periferija, odnosno krajina. Dakle, nikada nije bio obuhvađen centralnim dijelom neke veće administrativne jedinice. To su i danas Banjani: krajičak Crne Gore i opštine Nikšić prema Republici Srpskoj. Mesto je i plaćalo danak krajina na razne načine. Prirodno je da sve investicije kreću od centra prema periferiji, pa često do nje i ne dolaze. Tako se dešavalo i Banjanima, koji su i najviše dobijali kad su bili kapetanija i kasnije opština.
Б== O prošlosti Banjana == Banjani su kraj značajne praistorije i burne a malo istražene istorije. Crvena stijena, arheološko nalazište u Donjim Banjanima, gdje je pronađen i zub neandertalca, žrvanj i sl., govori da su na ovom prostoru živjeli ljudi paleolita, neolita i bronze. A gradine i brojne gomile (ili mogile) svjedoče da je kraj poprimio i izvjesne urbane odlike u bronzanom i gvozdenom dobu.
Istorija ove teritorije počinje sa Rimljanima u čijoj su se mreži puteva našli i Banjani. U banjskom selu Riječani, kuda je prolazila važna rimska saobraćajnica prema Duklji i Skadru, izgrađen je kastrum Saltua. Sloveni su ovaj kraj, kao i njegovo šire okruženje, naselili u prvoj polovini sedmog vijeka, potiskujući prorijeđeno romansko i ilirsko stanovništvo u planinske vrleti. Iako tada Sloveni nijesu poznavali državno ustrojstvo, počeli su ga dosta brzo izgrađivati, a već su imali lokalne starješine koje su imenovali slovenskim titulama: ban i župan. Kraj je u ranom srednjem vijeku (osmo-deveto stoljeće) postao banovina i pripadao je župi Onogošt. Potom će više župa sa Onogoštom formirati oblast Podgorje (Submontana), koja je pripadala državi Duklji.
Od osamdesetih godina 12-og vijeka Duklja (Zeta) ulazi u sastav Raške. Banjani će u sastav Raške, dakle države Nemanjića, ostati nepuna dva vijeka, a potom će postati dio Bosne, u kojoj će ostati nepun jedan vijek – do pada pod Turke (1466).
Zahvaljujući reljefu, dakle prirodnom okruženju, ovaj je kraj imao sve potrebne uslove da se organizuje kao posebna upravna jedinica, već u starom vijeku. Vjerovatno je ovo bila takođe jedna manja upravna jedinica (banovina) i u ranom slovenskom periodu. Jedan mikrolokalitet u Banjanima se i zove Banova stolica. Tu se i danas prepoznaje kameno sjedište na kome je, kako se vjeruje, sjedio ban u vrijeme skupova koje je tu sazivao. A kasnije, u doba Turaka i po njihovoj administraciji, kraj je postao nahija, vjerovatno i zbog toga što je i ranije bio sa izvjesnom samoupravom. A to je i bio jedan od činilaca da se i u vrijeme tursko organizuje kao pleme sa plemenskim predstavnicima.
Osnovna ćelija za razvoj plemena, kako etnolozi ističu, bio je katun. Naime, ovo je stočarski kraj sa polunomadskim uzgojom stoke – ljeti na planini, dakle na katunu, a zimi u svom seoskom naselju u uvali. (Ovaj vid stočarstva naslijeđen je od Vlaha i drugih balkanskih starosjedjelaca). Jedan katun činilo bi oko dvadesetak kuća, odnosno porodica sa katunarom na čelu. A zajednica od više susjednih katuna, često rodbinski povezanih, činila je (od šesnaestog vijeka) pleme sa vojvodom na čelu. Značajnu ulogu u opstanku plemena u vrijeme Turaka odigralo je i svještenstvo, nastojeći da održi narod kraja u pravoslavlju. Tome je pogodovala i blizina Stare Crne Gore, plemenski organizovane, pa mletačkog Kotora i poluzavisnog Dubrovnika, gradova koji su imali privredne i političke veze sa ovim krajem.
Prve banjske vojvode potiču iz kuće Petrovića. Vojvoda Ivan Petrović je savremenik vojvode Grdana Nikšića. Petrovići su živjeli u Donjim Banjanima,u selu Petrovići a od njih su današnja banjska bratstva: Kneževići, Popovići i Pejovići. Od ovih Popovića su i Popovići u selu Trepča kod Nikšića.Od sredine sedamnaestog do sredine osamnaestog vijeka Matovići iz banjskog sela Prigradine davali su obor kneza (tada se ne pominju banjske vojvode), pa će potom glavni knez biti iz sela Klenka. Klenčanin Petar Mulina naslijedio je kneževstvo od Matovića iz Prigradine, koje je postalo nasljedno. Sljedeći knez je bio sin Petrov – Baćo, a zatim Vasilj Baćov, koji će uzeti prezime po ocu (Baćović), koje će se ustaliti i za njegove potomke. Njega nasljeđuje njegov sin Jovan Baćović, koji je stekao i zvanje vojvode. Poginuo je u bojevima za oslobođenje Banjana od Turaka (1862), kao i njegov nasljednik vojvoda Maksim Baćović (1876). Potom je vojvodstvo prešlo na Maksimovog strica Sima. Pored vojvode, Banjani su imali i serdara. Najistaknutiji banjski prvak prve polovine devetnaestog vijeka bio je Rade Božov Miljanić, iz glasitog banjskog bratstva, a njegov sin, najveći banjski junak Đoko Miljanić dobija zvanje serdara. Uz svoje prezime (po ocu) Radović, dobio je i plemensko ime, odnosno prezime – Banjanin. Posljednji serdar plemena bio je Marko Đokov Radović. Značajnu ulogu u plemenu imala su i neka druga banjska bratstva. Komnenovići su staro i nekad vrlo moćno banjsko bratstvo. Podigli su crkvu na Tupanu početkom 17-og vijeka; gospodarili su dobrim dijelom banjske teritorije i imali su katune na Durmitoru. Gambelići, odnosno Milovići, takođe su stara i poznata banjska kuća. Ognjenovići su imali takođe plemenske prvake tokom 18-og i 19-og vijeka.
Koprivice su staro banjsko bratstvo i najbrojnije u plemenu u posljednja dva vijeka. Oni su i najpoznatija svještenička kuća u Banjanima. Više od pet vjekova su davali svještenike plemenu. Od Koprivica je bio i patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta.Koprivice su predvodile svještenički, a Miljanići ratnički stalež u Banjanima.
Konačnim ulaskom Banjana u granice Crne Gore, dakle njihovim oslobođenjem od Turaka (1878), pleme postaje jedna od crnogorskih kapetanija sa kapetanom na čelu. Prvi kapetan oslobođenih Banjana bio je Gišan Radović-Miljanić, koji je kratko upravljao kapetanijom zbog neslaganja sa Knjazom Nikolom I Petrovićem, a njega nasljeđuje Ćetko Pejov Eraković. Ćetka je naslijedio njegov sinovac Jevto Pejović-Eraković. U međuratnom periodu, kao i po Drugom svjetskom ratu, Banjani postaju opština sreza Nikšića, a predsjednici opština su bili iz više banjskih bratstava. Od 1960. Banjani nemaju status opštine, već su postali dio prostrane opštine Nikšić.
Stanovništvo, naselja i bratstva Banjana[uredi - уреди | uredi izvor]I sve do pojave Slovena ovdje je živio balkansko-mediteranski etnički elemenat,Iliri i Vlasi, koji je u prvim vjekovima Hristove ere pokoren od strane Rimljana. Sloveni su i zatekli poromanjeni balkansko-mediteranski svijet, koji će se ponovo etnički pretapati – slovenizirati.
Dinarska plemena često vode porijeklo od zajedničkog pretka, kao što je to primjer sa Vasojevićima,Bratonožićima, Bjelopavlićima, Ozrinićima, Piperima, Zagarčanima ili Bandićima. Ali ovo nije slučaj sa Banjanima. No, možda bi se i o tome moglo govoriti za srednjovjekovne Banjane. Neki izvori govore da su se Banjani naprosto raselili u drugoj polovini petnaestog vijeka, uvođenjem turske vlasti, izgleda dobrim dijelom da su ih i Turci preseljavali iz strategijskih razloga u zapadnu Bosnu (dolina Usore), pa su ispražnjeni banjski prostor naselile porodice sa raznih slovensko srpskih strana, stvarajući kakav-takav komšiluk i sa nešto zatečenog starosjedjelačkog stanovništva. Prema tome, većina stanovništva Banjana potiče od izbjeglica i uskoka iz raznih slovensko srpskih krajeva. Etnografi navode da su ovdje dopirale seobe Srba još od vremena srednjeg vijeka, sa Kosova i Metohije, Makedonije, Bosne i Hercegovine, ili Crnogorskih Brda i Stare Crne Gore. Tako su se formirali zasebni rodovi-bratstva u šesnaestom i sedamnaestom vijeku u Banjanima, objedinjeni u pleme.
Na primjer, poznato je da su Miljanići nastali od Miljana, koji je sa ocem Milisavom i ostalom braćom Bijelem i Mrkom (od kojih su nastali Bijelovići i Mrkajići) došao sredinom 16.vijeka iz Velestova (Čevo), iz starog crnogorskog plemena Ozrinići, koje se nalazi u Katunskoj nahiji, u staroj Crnoj Gori. Za Antoviće postoji predanje da su nastali od sloveniziranih starih rimljana, ali se to sa sigurnošću ne može utvrditi.
Živeći u bližem i daljem komšiluku ljudi ovog prostora su se dosta rodbinski povezali (ženidbom-udajom), pa iako ne potiču od zajedničkog pretka, njihova se etnička i generička strktura prilično izjednačila. To su dinarci, dakle dinarska rasa ljudi. Međutim, sami rodoslovi banjskih bratstava, koji uvažavaju porijeklo po muškoj rodnoj liniji, govore da porijeklo ovih ljudi vuče korijene iz slovensko-srpske i starobalkanske, romansko-ilirske i vlaške ekumene. Recimo, oko polovine banjskog stanovništa, koje je u plemenu živjelo sredinom prošlog vijeka, predstavlja potomstvo Banjana starosjedjelaca, koji su na ovom prostoru više od četiri stoljeća. A takođe se smatra da veliki dio starosjedjelaca vode porijeklo od neslovenskog naroda – ilirskog plemena Mataruga, koji su pripadali većem ilirskom plemenu Španji, koji su, opet, pripadali najvećem ilirskom plemenu - Dokleatima.Mora se uzeti u obzir da su Sloveni zatekli i drugi neslovenski svijet (Romane, Ilire i Vlahe), koji su takođe jedna generička komponenta u etnosu Banjana. A poznato je i to da su se oni kao nomadi pomjerali u ranom srednjem vijeku sa jugoistoka prema jadranskom priobalju, pa su se neki od njih mogli zadržati i u Banjanima. Razumije se da je bio dominantan slovenski etnički elemenat ljudi ovog kraja, koji je već do kraja srednjeg vijeka sasvim asimilovao sve te starobalkanske etničke struje.
Velimlje je jedino naselje Banjana koje je već krajem devetnaestog vijeka steklo status varoši i živjelo je kao činovničko-trgovačko naselje sve do 1960, kada je izgubilo status opštinskog centra. No, i dalje se uzima kao varoš sa mjesnom kancelarijom.
Banjska sela su: Klenak, Koprivice, Macavare, Milovići, Miljanići, Petrovići, Prigradina, Riječani, Tupan. Međutim svako od ovih sela ima više zaselaka, odnosno manjih grupa kuća, koje se mogu izdvojiti i kao posebna sela. Na primjer selo Miljanići obuhvata čak još pet sela, a to su: Dubočke,Birač, Muževice, Rusenovići, Jelovica, kao i njihovo centralno naselje: Miljanići. Koprivice takođe čine više sela: Renovac, Šake, Čista vlaka, Crni kuk, Šljeme.
Banjani su u posljednja dva vijeka imali oko četrdeset bratstava. Za to vrijeme neka su bratstva iščezla iz plemena – smanjivalo se njihovo muško potomstvo dok nije nestalo, mada su tome dale doprinos i česte emigracije iz ovog pasivnog kraja. A u posljednje pola stoljeća neke su se banjske porodice pomjerile do obližnjih gradova, pa više ne žive u plemenu, ali ne otuđuju svoju imovinu, dakle očevinu. Ima i primjera da su od jednog bratstva nastala dva, što se neki bratstvenički ogranak zvanično proglašava posebnim bratstvom. Tako se potomci Rada Miljanića (krajem 19-og vijeka) zovu Radovići. Kako se Velimlje izgrađivalo kao varošica, kao i razvojem školstva i saobraćaja, u ovaj su kraj živjeli kraće ili duže i neki ljudi sa strane, pa ih ne možemo smatrati Banjanima. Ali ako su njihove tri generacije živjele u plemenu, treba ih uzeti u obzir kao i druga banjska bratstva, pa čak i kada predstavljaju smo jednu porodicu. Sredinom prošlog vijeka u Banjanima su živjele porodice (bratstva): Antović, Baćović, Bijelović, Vasiljević, Gligović, Draganić, Đurković, Elezović, Eraković, Zečević, Jovović, Kapetinić, Kecojević, Kilibarda, Knežević, Kovač, Kokotović, Komnenović, Koprivica, Kosanović, Krivokapić, Krušić, Lazarević, Avlijaš, Lučić, Manojlović, Marković, Matović, Milović, Milošević, Miljanić, Mirković, Mićović, Mišković, Mrkajić, Nikolić, Ognjenović, Orbović, Papić, Pejović, Perović, Popović, Radojević, Radović, Рупар, Sarić,Spasojević, Tomašević. Banjani su vjekovima bili živo imigraciono-emigraciono područje, o čemu je već bilo riječi. To, u izvjesnoj mjeri, važi i za ostala dinarska pemena. Interesantno je da su mnoge znamenite srpske porodice i pojedinci porijeklom iz ovih plemena. Preci Nikole Tesle i Nikolaja Velimirovića su porijeklom iz Banjana. Banjani su naselili više mjesta u valjevskom kraju, u Srbiji, gdje i postoji selo Banjani kod Uba, Donji Banjani kod Ljiga, Gornji Banjani kod Gornjeg Milanovca kao i čuvenu Brankovinu kod Valjeva. Tako su porijeklom od Miljanića iz ovog plemena porodice Nenadović (Aleksa Nenadović, prota Mateja Nenadović, Jakov Nenadović, Ljuba Nenadović), Birčanin (Ilija Birčanin), Lazarević (pop Luka Lazarević).
Miljanići su bili brojni, pa su se, sa ostalim Banjanima iseljavali u Argentinu (Buenos Aires i provincija Ćako- gradić Roche Sainz Peña i drugi) gdje ima i Kilibardi, Erakovića, Kapetinića, Rupara, Milovića, Bijelovića..zatim u SAD (Vašington, Njujork, Čikago, Minesota, Montana, Kalifornija, Aljaska) gdje ima dosta Rupara, ali i u Vojvodinu, gdje ima dosta i Koprivica kao i ostalih Banjana (Novi Sad, Kula, Vrbas, Lovćenac, Crvenka), i u Hrvatsku : Mihanići kod Dubrovnika, Škabrnja kod Šibenika, Kruševo kod Obrovca, Golubić kod Knina i Pisarovina kod Zagreba.Ima ih i u Nevesinju (Republika Srpska).
Rođeni Banjani su patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta i vladika Hadži Sava Kosanović, episkop Nikšićko-Budimljanski Joanikije Mićović, kao i dr.Petar Miljanić, lični ljekar Kralja Nikole I Petrovića , prvi ljekar u oslobođenoj Podgorici i osnivač moderne medicine u Crnoj Gori, kao i njegov sin dr.Niko Miljanić, utemeljivač moderne hirurgije u Crnoj Gori i njen prvi Predsjednik Vlade (Predsjednik CASNO-a 1943.g) u II svjetskom ratu, i to kao nestranačka ličnost.
Poznate ličnosti iz Banjana, u savremenom dobu su i pozorišni dramaturzi Vida Ognjenović, Blagota Eraković,Stevan Koprivica, pisac Mirko Kovač, režiseri Veljko Bulajić i Krsto Papić, svjetski poznati neuropsihijatar koji živi u Njujorku je dr.Dušan Kosović,selektor fudbalske reprezentacije Jugoslavije i trener Crvene Zvezde i Real Madrida Miljan Miljanić, književnik Dragiša L. Jovović, radio-novinar i publicista Mihailo-Koko Miljanić, novinar i generalni direktor RTV Crne Gore Radovan-Zeko Miljanić,aforističar i publicista Dragan Koprivica, direktor dizajna kod svjetski poznatog modnog kreatora Calvina Klaine-a je Stefan Miljanić, sportski novinar i komentator Milorad Đurković, biznismen Stanislav-Ćano Koprivica, vlasnik preduzeća Montex iz Nikšića i jedan od osnivača prvog crnogorskog nezavisnog nedjeljnika "Monitor" i njegov najveći mecena, kao i mnogi drugi.
Banjani su crnogorsko, dinarsko pleme, koje je u vrijeme turske okupacije pripalo Hercegovačkom sandžakatu, a sada suvremenoj Crnoj Gori u čiji sastav su se vratili, neznatnim dijelom 1860, a konačno 1878. godine. Naime, poznato je da su Banjani, i prije dolaska Turaka, pripadali Crnoj Gori, Zeti i Duklji, i da su njima vladale crnogorske dinastije Crnojevići, Balšići i Vojislavljevići, kao i guvernadurske familije. Zauzimaju središnji prostor između Nikšića i Bileće – od vrhova Njegoša, gdje su u njegovom podnožju, u selu Muževice živjeli preci crnogorske Dinastije Petrović - Njegoš, koji su kao trgovačka porodica došli iz Zenice u Bosni, do rijeke Trebišnjice, odnosno do današnjeg Bilećkog jezera. Površina im je, po slobodnoj procjeni, oko 380 kvadratnih kilometara. Nalaze se između 42 stepena, 45 minuta, i 43 stepena sjeverne geografske širine, a leže na 18-om meridijanu istočno od Griniča, između 30 i 46 minuta. Graniče se s ostalim crnogorskim plemenima: Golijom na sjeveru, Trepačkim Rudinama na istoku, Grahovom na jugu, a na zapadu Oputnim rudinama koje se nalaze u istočnoj Hercegovini. U prošlosti je granica Banjana prema jugu i istoku bila drugačija. Na tom potezu pleme se graničilo sa Riđanima, vlaškim plemenom koje se asimilovalo ili raselilo do kraja 17. vijeka, pa se na njegovom prostoru formiraju dva nova plemena – Grahovo i Trepačke Rudine. Novoformirana plemena su se, dakle, proširila i na dijelu banjske teritorije. Planinski vijenci Njegoša i Somine čine prirodnu granici Banjana na sjeveru, dok je od sjeverozapada prema jugozapadu granica nešto otvorenija i ide vrhovima Brekovca, Bratogošta, Tisovca i spušta se na Trebišnjicu, odnosno Bilećko jezero. Južna i istočna granica Banjana ide brdovitom površi, bez većih prirodnih prepreka.
Selo Petrovići sa bližom okolinom (priobalje Trebišnjice) zove se Donji Banjani. To je najniži dio plemena i spušta se i ispod 400 -{m}- nadmorske visine. Preostali dio plemena zove se Gornji Banjani. Gornjobanjska sela nižu se od 800 do 1.100 metara nadmorske visine. Planinski vrhovi Jelovice su između 1.100 i 1.280 metara nadmorske visine. Vrhovi Somine i Bratogošta prelaze ovu visinu, a najviši vrh Njegoša, Ravna glavica, diže se iznad nivoa mora 1.721 metar. U središnjem dijelu plemena nalazi se varošica Velimlje, na samom obodu Velimljskog polja. To je, u stvari, kraško poljice od 3 – 4 kvadratna kilometra, a njegov najniži dio je nešto ispod 800 -{m}- nadmorske visine i završava se udubljenjem poput lijevka, kuda je nekad u daljoj prošlosti otekla voda. Ovo je teritorija takozvanog ljutog krasa; preovlađuju manja i veća uzvišenja sa naslagama krečnjačkih i dolomitnih stijena. Nešto malo obradive zemlje nalazi se u vrtačama i na terasastim površima. Razumije se da ovakva zemljišna podloga omogućava oskudnu vegetaciju, a tim i više što kiše slabo padaju u vegetativnom periodu (maj-septembar), a tekućih (površinskih) voda skoro i nema. Postoje samo tanušni izvori žive vode na Njegošu: Jama Matovića i Tupanjska vrela, zatim u naseljima Gornjih Banjana: Kruška i Crni kuk, pa Sopot u Donjim Banjanima. Mogao bi se naći i neki pištet ili bučalina, kao što je Zaboj u Mokrom Dolu, u selu Dubočke a to su sezonski izvorčići i bez većeg značaja za život ljudi. I na Hercegovim lukama u Somini postoji takođe tanušan izvor-pištet. Zato su ljudi ovog kraja primorani da prave bazene u kojima se skuplja kišnica.
Poznato je da kraški tereni, a posebno područje ljutog krasa kakvi su i Banjani, trpi vidne promjene zbog ubrzanih erozivnih procesa koji se nepovoljno odražavaju na biljni i životinjski svijet, kao i na samu naseljenost. U dalekoj prošlosti ovaj kraj nije bio oskudan vodom, zemljišnim kompleksima, pa ni biljnim i životinjskim svijetom. Ispod Njegoša izvirala je Tupanjska rijeka koja se probijala kroz selo Riječane, koje po njoj i nosi ime. Sva je prilika da je i današnje Velimljsko polje bilo pod vodom, koje i do danas u toku jesenjih kiša poplavi. Klima ovog kraja, zavisno od reljefa, nije jedinstvena. Banjsko priobalje Trebišnjice (danas Bilećkog jezera) ima blagu klimu jer tu dopire uticaj mediteranskog sunca. Pretežni dio plemena ima umjerenu kontinentalnu klimu, dok samo planinski dio ovog kraja ima odlike planinskog podneblja. Ono po čemu je plemenska teritorija prilično ujednačena jeste godišnji raspored i količina vodenog taloga.
Banjani su u neku ruku složeno pleme, jer pojedina banjska bratstva imaju odliku plemena. To se sa dosta razloga može reći za Koprivice i Miljaniće, pa i za neka druga bratstva. Navedena bratstva imaju veliki zemljišni posjed u plemenu sa svojom bratstveničkom crkvom i, naravno, grobljem. Imaju zajedničku slavu i staru tradiciju preko četiri i po vijeka, odnosno bar 17 koljena, pa se u novije vrijeme i međusobno orođavaju. Imali su prvake plemena i ugled vodećih bratstava.
Banjani se prvi put nalaze u pisanom obliku 1319. godine, u dokumentima kralja Milutina, čijoj su državi pripali, u vrijeme kada je Raška osvojila Zetu. Ime su dobili po zvanju srednjovjekovnih oblasnih gospodara: ban, a smatra se da je eponim plemena bio legendarni ban Rusen. Ovo se vjerovanje sačuvalo u Gornjim Banjanima, gdje se nalazi i zaseok koji je dobio ime po imenu bana – Rusenovići. Donjebanjci vjeruju da je ime plemena došlo po kosovskom naselju Banjska, odakle i potiču, kako se priča, porodice iz Donjih Banjana. Neka istraživanja novijeg datuma upućuju na to da je pleme dobilo ime po Vlasima Banjanima koji su kao nomadi došli iz mjesta Banjane u Makedoniji.
Plemenska slava Banjana je 20. januara - Jovanjdan, mada ima bratstava koji ga ne slave. Zborno mjesto (zborna glavica) plemena bilo je Kruška, na kojoj su se održavale plemenske skupštine i donosile važne odluke. Neki su se zborovi održavali i u Manastiru Kosijerevu, a najčešće oni koji su imali značaj šireg područja. Održavani su zborovi i u Prigradini na Počivalama, kao i na Crnom Kuku, što je zavisilo od raznih faktora.
Ovaj je kraj uvijek bio periferija, odnosno krajina. Dakle, nikada nije bio obuhvađen centralnim dijelom neke veće administrativne jedinice. To su i danas Banjani: krajičak Crne Gore i opštine Nikšić prema Republici Srpskoj. Mesto je i plaćalo danak krajina na razne načine. Prirodno je da sve investicije kreću od centra prema periferiji, pa često do nje i ne dolaze. Tako se dešavalo i Banjanima, koji su i najviše dobijali kad su bili kapetanija i kasnije opština.
Б== O prošlosti Banjana == Banjani su kraj značajne praistorije i burne a malo istražene istorije. Crvena stijena, arheološko nalazište u Donjim Banjanima, gdje je pronađen i zub neandertalca, žrvanj i sl., govori da su na ovom prostoru živjeli ljudi paleolita, neolita i bronze. A gradine i brojne gomile (ili mogile) svjedoče da je kraj poprimio i izvjesne urbane odlike u bronzanom i gvozdenom dobu.
Istorija ove teritorije počinje sa Rimljanima u čijoj su se mreži puteva našli i Banjani. U banjskom selu Riječani, kuda je prolazila važna rimska saobraćajnica prema Duklji i Skadru, izgrađen je kastrum Saltua. Sloveni su ovaj kraj, kao i njegovo šire okruženje, naselili u prvoj polovini sedmog vijeka, potiskujući prorijeđeno romansko i ilirsko stanovništvo u planinske vrleti. Iako tada Sloveni nijesu poznavali državno ustrojstvo, počeli su ga dosta brzo izgrađivati, a već su imali lokalne starješine koje su imenovali slovenskim titulama: ban i župan. Kraj je u ranom srednjem vijeku (osmo-deveto stoljeće) postao banovina i pripadao je župi Onogošt. Potom će više župa sa Onogoštom formirati oblast Podgorje (Submontana), koja je pripadala državi Duklji.
Od osamdesetih godina 12-og vijeka Duklja (Zeta) ulazi u sastav Raške. Banjani će u sastav Raške, dakle države Nemanjića, ostati nepuna dva vijeka, a potom će postati dio Bosne, u kojoj će ostati nepun jedan vijek – do pada pod Turke (1466).
Zahvaljujući reljefu, dakle prirodnom okruženju, ovaj je kraj imao sve potrebne uslove da se organizuje kao posebna upravna jedinica, već u starom vijeku. Vjerovatno je ovo bila takođe jedna manja upravna jedinica (banovina) i u ranom slovenskom periodu. Jedan mikrolokalitet u Banjanima se i zove Banova stolica. Tu se i danas prepoznaje kameno sjedište na kome je, kako se vjeruje, sjedio ban u vrijeme skupova koje je tu sazivao. A kasnije, u doba Turaka i po njihovoj administraciji, kraj je postao nahija, vjerovatno i zbog toga što je i ranije bio sa izvjesnom samoupravom. A to je i bio jedan od činilaca da se i u vrijeme tursko organizuje kao pleme sa plemenskim predstavnicima.
Osnovna ćelija za razvoj plemena, kako etnolozi ističu, bio je katun. Naime, ovo je stočarski kraj sa polunomadskim uzgojom stoke – ljeti na planini, dakle na katunu, a zimi u svom seoskom naselju u uvali. (Ovaj vid stočarstva naslijeđen je od Vlaha i drugih balkanskih starosjedjelaca). Jedan katun činilo bi oko dvadesetak kuća, odnosno porodica sa katunarom na čelu. A zajednica od više susjednih katuna, često rodbinski povezanih, činila je (od šesnaestog vijeka) pleme sa vojvodom na čelu. Značajnu ulogu u opstanku plemena u vrijeme Turaka odigralo je i svještenstvo, nastojeći da održi narod kraja u pravoslavlju. Tome je pogodovala i blizina Stare Crne Gore, plemenski organizovane, pa mletačkog Kotora i poluzavisnog Dubrovnika, gradova koji su imali privredne i političke veze sa ovim krajem.
Prve banjske vojvode potiču iz kuće Petrovića. Vojvoda Ivan Petrović je savremenik vojvode Grdana Nikšića. Petrovići su živjeli u Donjim Banjanima,u selu Petrovići a od njih su današnja banjska bratstva: Kneževići, Popovići i Pejovići. Od ovih Popovića su i Popovići u selu Trepča kod Nikšića.Od sredine sedamnaestog do sredine osamnaestog vijeka Matovići iz banjskog sela Prigradine davali su obor kneza (tada se ne pominju banjske vojvode), pa će potom glavni knez biti iz sela Klenka. Klenčanin Petar Mulina naslijedio je kneževstvo od Matovića iz Prigradine, koje je postalo nasljedno. Sljedeći knez je bio sin Petrov – Baćo, a zatim Vasilj Baćov, koji će uzeti prezime po ocu (Baćović), koje će se ustaliti i za njegove potomke. Njega nasljeđuje njegov sin Jovan Baćović, koji je stekao i zvanje vojvode. Poginuo je u bojevima za oslobođenje Banjana od Turaka (1862), kao i njegov nasljednik vojvoda Maksim Baćović (1876). Potom je vojvodstvo prešlo na Maksimovog strica Sima. Pored vojvode, Banjani su imali i serdara. Najistaknutiji banjski prvak prve polovine devetnaestog vijeka bio je Rade Božov Miljanić, iz glasitog banjskog bratstva, a njegov sin, najveći banjski junak Đoko Miljanić dobija zvanje serdara. Uz svoje prezime (po ocu) Radović, dobio je i plemensko ime, odnosno prezime – Banjanin. Posljednji serdar plemena bio je Marko Đokov Radović. Značajnu ulogu u plemenu imala su i neka druga banjska bratstva. Komnenovići su staro i nekad vrlo moćno banjsko bratstvo. Podigli su crkvu na Tupanu početkom 17-og vijeka; gospodarili su dobrim dijelom banjske teritorije i imali su katune na Durmitoru. Gambelići, odnosno Milovići, takođe su stara i poznata banjska kuća. Ognjenovići su imali takođe plemenske prvake tokom 18-og i 19-og vijeka.
Koprivice su staro banjsko bratstvo i najbrojnije u plemenu u posljednja dva vijeka. Oni su i najpoznatija svještenička kuća u Banjanima. Više od pet vjekova su davali svještenike plemenu. Od Koprivica je bio i patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta.Koprivice su predvodile svještenički, a Miljanići ratnički stalež u Banjanima.
Konačnim ulaskom Banjana u granice Crne Gore, dakle njihovim oslobođenjem od Turaka (1878), pleme postaje jedna od crnogorskih kapetanija sa kapetanom na čelu. Prvi kapetan oslobođenih Banjana bio je Gišan Radović-Miljanić, koji je kratko upravljao kapetanijom zbog neslaganja sa Knjazom Nikolom I Petrovićem, a njega nasljeđuje Ćetko Pejov Eraković. Ćetka je naslijedio njegov sinovac Jevto Pejović-Eraković. U međuratnom periodu, kao i po Drugom svjetskom ratu, Banjani postaju opština sreza Nikšića, a predsjednici opština su bili iz više banjskih bratstava. Od 1960. Banjani nemaju status opštine, već su postali dio prostrane opštine Nikšić.
Stanovništvo, naselja i bratstva Banjana[uredi - уреди | uredi izvor]I sve do pojave Slovena ovdje je živio balkansko-mediteranski etnički elemenat,Iliri i Vlasi, koji je u prvim vjekovima Hristove ere pokoren od strane Rimljana. Sloveni su i zatekli poromanjeni balkansko-mediteranski svijet, koji će se ponovo etnički pretapati – slovenizirati.
Dinarska plemena često vode porijeklo od zajedničkog pretka, kao što je to primjer sa Vasojevićima,Bratonožićima, Bjelopavlićima, Ozrinićima, Piperima, Zagarčanima ili Bandićima. Ali ovo nije slučaj sa Banjanima. No, možda bi se i o tome moglo govoriti za srednjovjekovne Banjane. Neki izvori govore da su se Banjani naprosto raselili u drugoj polovini petnaestog vijeka, uvođenjem turske vlasti, izgleda dobrim dijelom da su ih i Turci preseljavali iz strategijskih razloga u zapadnu Bosnu (dolina Usore), pa su ispražnjeni banjski prostor naselile porodice sa raznih slovensko srpskih strana, stvarajući kakav-takav komšiluk i sa nešto zatečenog starosjedjelačkog stanovništva. Prema tome, većina stanovništva Banjana potiče od izbjeglica i uskoka iz raznih slovensko srpskih krajeva. Etnografi navode da su ovdje dopirale seobe Srba još od vremena srednjeg vijeka, sa Kosova i Metohije, Makedonije, Bosne i Hercegovine, ili Crnogorskih Brda i Stare Crne Gore. Tako su se formirali zasebni rodovi-bratstva u šesnaestom i sedamnaestom vijeku u Banjanima, objedinjeni u pleme.
Na primjer, poznato je da su Miljanići nastali od Miljana, koji je sa ocem Milisavom i ostalom braćom Bijelem i Mrkom (od kojih su nastali Bijelovići i Mrkajići) došao sredinom 16.vijeka iz Velestova (Čevo), iz starog crnogorskog plemena Ozrinići, koje se nalazi u Katunskoj nahiji, u staroj Crnoj Gori. Za Antoviće postoji predanje da su nastali od sloveniziranih starih rimljana, ali se to sa sigurnošću ne može utvrditi.
Živeći u bližem i daljem komšiluku ljudi ovog prostora su se dosta rodbinski povezali (ženidbom-udajom), pa iako ne potiču od zajedničkog pretka, njihova se etnička i generička strktura prilično izjednačila. To su dinarci, dakle dinarska rasa ljudi. Međutim, sami rodoslovi banjskih bratstava, koji uvažavaju porijeklo po muškoj rodnoj liniji, govore da porijeklo ovih ljudi vuče korijene iz slovensko-srpske i starobalkanske, romansko-ilirske i vlaške ekumene. Recimo, oko polovine banjskog stanovništa, koje je u plemenu živjelo sredinom prošlog vijeka, predstavlja potomstvo Banjana starosjedjelaca, koji su na ovom prostoru više od četiri stoljeća. A takođe se smatra da veliki dio starosjedjelaca vode porijeklo od neslovenskog naroda – ilirskog plemena Mataruga, koji su pripadali većem ilirskom plemenu Španji, koji su, opet, pripadali najvećem ilirskom plemenu - Dokleatima.Mora se uzeti u obzir da su Sloveni zatekli i drugi neslovenski svijet (Romane, Ilire i Vlahe), koji su takođe jedna generička komponenta u etnosu Banjana. A poznato je i to da su se oni kao nomadi pomjerali u ranom srednjem vijeku sa jugoistoka prema jadranskom priobalju, pa su se neki od njih mogli zadržati i u Banjanima. Razumije se da je bio dominantan slovenski etnički elemenat ljudi ovog kraja, koji je već do kraja srednjeg vijeka sasvim asimilovao sve te starobalkanske etničke struje.
Velimlje je jedino naselje Banjana koje je već krajem devetnaestog vijeka steklo status varoši i živjelo je kao činovničko-trgovačko naselje sve do 1960, kada je izgubilo status opštinskog centra. No, i dalje se uzima kao varoš sa mjesnom kancelarijom.
Banjska sela su: Klenak, Koprivice, Macavare, Milovići, Miljanići, Petrovići, Prigradina, Riječani, Tupan. Međutim svako od ovih sela ima više zaselaka, odnosno manjih grupa kuća, koje se mogu izdvojiti i kao posebna sela. Na primjer selo Miljanići obuhvata čak još pet sela, a to su: Dubočke,Birač, Muževice, Rusenovići, Jelovica, kao i njihovo centralno naselje: Miljanići. Koprivice takođe čine više sela: Renovac, Šake, Čista vlaka, Crni kuk, Šljeme.
Banjani su u posljednja dva vijeka imali oko četrdeset bratstava. Za to vrijeme neka su bratstva iščezla iz plemena – smanjivalo se njihovo muško potomstvo dok nije nestalo, mada su tome dale doprinos i česte emigracije iz ovog pasivnog kraja. A u posljednje pola stoljeća neke su se banjske porodice pomjerile do obližnjih gradova, pa više ne žive u plemenu, ali ne otuđuju svoju imovinu, dakle očevinu. Ima i primjera da su od jednog bratstva nastala dva, što se neki bratstvenički ogranak zvanično proglašava posebnim bratstvom. Tako se potomci Rada Miljanića (krajem 19-og vijeka) zovu Radovići. Kako se Velimlje izgrađivalo kao varošica, kao i razvojem školstva i saobraćaja, u ovaj su kraj živjeli kraće ili duže i neki ljudi sa strane, pa ih ne možemo smatrati Banjanima. Ali ako su njihove tri generacije živjele u plemenu, treba ih uzeti u obzir kao i druga banjska bratstva, pa čak i kada predstavljaju smo jednu porodicu. Sredinom prošlog vijeka u Banjanima su živjele porodice (bratstva): Antović, Baćović, Bijelović, Vasiljević, Gligović, Draganić, Đurković, Elezović, Eraković, Zečević, Jovović, Kapetinić, Kecojević, Kilibarda, Knežević, Kovač, Kokotović, Komnenović, Koprivica, Kosanović, Krivokapić, Krušić, Lazarević, Avlijaš, Lučić, Manojlović, Marković, Matović, Milović, Milošević, Miljanić, Mirković, Mićović, Mišković, Mrkajić, Nikolić, Ognjenović, Orbović, Papić, Pejović, Perović, Popović, Radojević, Radović, Рупар, Sarić,Spasojević, Tomašević. Banjani su vjekovima bili živo imigraciono-emigraciono područje, o čemu je već bilo riječi. To, u izvjesnoj mjeri, važi i za ostala dinarska pemena. Interesantno je da su mnoge znamenite srpske porodice i pojedinci porijeklom iz ovih plemena. Preci Nikole Tesle i Nikolaja Velimirovića su porijeklom iz Banjana. Banjani su naselili više mjesta u valjevskom kraju, u Srbiji, gdje i postoji selo Banjani kod Uba, Donji Banjani kod Ljiga, Gornji Banjani kod Gornjeg Milanovca kao i čuvenu Brankovinu kod Valjeva. Tako su porijeklom od Miljanića iz ovog plemena porodice Nenadović (Aleksa Nenadović, prota Mateja Nenadović, Jakov Nenadović, Ljuba Nenadović), Birčanin (Ilija Birčanin), Lazarević (pop Luka Lazarević).
Miljanići su bili brojni, pa su se, sa ostalim Banjanima iseljavali u Argentinu (Buenos Aires i provincija Ćako- gradić Roche Sainz Peña i drugi) gdje ima i Kilibardi, Erakovića, Kapetinića, Rupara, Milovića, Bijelovića..zatim u SAD (Vašington, Njujork, Čikago, Minesota, Montana, Kalifornija, Aljaska) gdje ima dosta Rupara, ali i u Vojvodinu, gdje ima dosta i Koprivica kao i ostalih Banjana (Novi Sad, Kula, Vrbas, Lovćenac, Crvenka), i u Hrvatsku : Mihanići kod Dubrovnika, Škabrnja kod Šibenika, Kruševo kod Obrovca, Golubić kod Knina i Pisarovina kod Zagreba.Ima ih i u Nevesinju (Republika Srpska).
Rođeni Banjani su patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta i vladika Hadži Sava Kosanović, episkop Nikšićko-Budimljanski Joanikije Mićović, kao i dr.Petar Miljanić, lični ljekar Kralja Nikole I Petrovića , prvi ljekar u oslobođenoj Podgorici i osnivač moderne medicine u Crnoj Gori, kao i njegov sin dr.Niko Miljanić, utemeljivač moderne hirurgije u Crnoj Gori i njen prvi Predsjednik Vlade (Predsjednik CASNO-a 1943.g) u II svjetskom ratu, i to kao nestranačka ličnost.
Poznate ličnosti iz Banjana, u savremenom dobu su i pozorišni dramaturzi Vida Ognjenović, Blagota Eraković,Stevan Koprivica, pisac Mirko Kovač, režiseri Veljko Bulajić i Krsto Papić, svjetski poznati neuropsihijatar koji živi u Njujorku je dr.Dušan Kosović,selektor fudbalske reprezentacije Jugoslavije i trener Crvene Zvezde i Real Madrida Miljan Miljanić, književnik Dragiša L. Jovović, radio-novinar i publicista Mihailo-Koko Miljanić, novinar i generalni direktor RTV Crne Gore Radovan-Zeko Miljanić,aforističar i publicista Dragan Koprivica, direktor dizajna kod svjetski poznatog modnog kreatora Calvina Klaine-a je Stefan Miljanić, sportski novinar i komentator Milorad Đurković, biznismen Stanislav-Ćano Koprivica, vlasnik preduzeća Montex iz Nikšića i jedan od osnivača prvog crnogorskog nezavisnog nedjeljnika "Monitor" i njegov najveći mecena, kao i mnogi drugi.
- Momčilo S. Mićović: Mićovići iz Banjana u svom vremenu, Beograd, 2001.
- Momčilo S. Mićović: Prigradina u vremenu i prostoru, Beograd 2007
- Svetozar Tomić: Banjani, Beograd, SANU, 1949.
- Slobodan Raičević: Spomenici u staroj župi Onogošt, Beograd, 1992.
Banjani
IZVOR Banjani. Wikipedija (sr)
IZVOR Banjani. Wikipedija (sr)
Banjani. Wikipedija (sr) Banjani su pleme u Staroj Hercegovini.
Opšte odlike
Banjani su srpsko, dinarsko pleme Stare Hercegovine i savremene Crne Gore u koju su ušli, neznatnim dijelom 1860, a konačno 1878. godine. Zauzimaju središnji prostor između Nikšića i Bileće – od vrhova Njegoša do rijeke Trebišnjice, odnosno do današnjeg Bilećkog jezera. Površina im je, po slobodnoj procjeni, oko 370 km². Nalaze se između 42 stepena, 45 minuta, i 43 stepena sjeverne geografske širine, a leže na 18-om meridijanu istočno od Griniča, između 30 i 46 minuta. Graniče se starohercegovačkim plemenima: Golijom na sjeveru, Trepačkim Rudinama na istoku, Grahovom na jugu, a na zapadu Republikom Srpskom i Oputnim Rudinama. U prošlosti je granica Banjana prema jugu i istoku bila drugačija. Na tom potesu pleme se graničilo sa Riđanima, plemenom koje se raspalo do kraja 17. vijeka, pa se na njegovom prostoru formiraju dva nova plemena – Grahovo i Trepačke Rudine. Novoformirana plemena su se, dakle, proširila i na dijelu banjske teritorije.
Planinski vijenci Njegoša i Somine čine prirodnu granici Banjana na sjeveru, dok je od sjeverozapada prema jugozapadu granica nešto otvorenija i ide vrhovima Brekovca, Bratogošta, Tisovca i spušta se na Trebišnjicu, odnosno Bilećko jezero. Južna i istočna granica Banjana ide brdovitom površi, bez većih prirodnih prepreka.
Selo Petrovići sa bližom okolinom (priobalje Trebišnjice) zove se Donji Banjani. To je najniži dio plemena i spušta se i ispod 400 m nadmorske visine. Preostali dio plemena zove se Gornji Banjani. Gornjobanjska sela nižu se od 800 do 1.100 metara nadmorske visine. Planinski vrhovi Jelovice su između 1.100 i 1.280 metara nadmorske visine. Vrhovi Somine i Bratogošta prelaze ovu visinu, a najviši vrh Njegoša, Ravna glavica, diže se iznad nivoa mora 1.721 metar. U središnjem dijelu plemena nalazi se varošica Velimlje, na samom obodu Velimljskog polja. To je, u stvari, kraško poljice od 3 – 4 kvadratna kilometra, a njegov najniži dio je nešto ispod 800 m nadmorske visine i završava se udubljenjem poput lijevka, kuda je nekad u daljoj prošlosti otekla voda. Ovo je teritorija takozvanog ljutog krasa; preovlađuju manja i veća uzvišenja sa naslagama krečnjačkih i dolomitnih stijena. Nešto malo obradive zemlje nalazi se u vrtačama i na terasastim površima. Razumije se da ovakva zemljišna podloga omogućava oskudnu vegetaciju, a tim i više što kiše slabo padaju u vegetativnom periodu (maj-septembar), a tekućih (površinskih) voda skoro i nema. Postoje samo tanušni izvori žive vode na Njegošu: Jama Matovića i Tupanjska vrela, zatim u naseljima Gornjih Banjana: Kruška i Crni kuk, pa Sopot u Donjim Banjanima. Mogao bi se naći i neki pištet ili bučalina, a to su sezonski izvorčići i bez većeg značaja za život ljudi. I na Hercegovim lukama u Somini postoji takođe tanušan izvor-pištet. Zato su ljudi ovog kraja primorani da prave bazene u kojima se skuplja kišnica.
Poznato je da kraški tereni, a posebno područje ljutog krasa kakvi su i Banjani, trpi vidne promjene zbog ubrzanih erozivnih procesa koji se nepovoljno odražavaju na biljni i životinjski svijet, kao i na samu naseljenost. U dalekoj prošlosti ovaj kraj nije bio oskudan vodom, zemljišnim kompleksima, pa ni biljnim i životinjskim svijetom. Ispod Njegoša izvirala je Tupanjska rijeka koja se probijala kroz selo Riječane, koje po njoj i nosi ime. Sva je prilika da je i današnje Velimljsko polje bilo pod vodom, koje i do danas u toku jesenjih kiša poplavi. Klima ovog kraja, zavisno od reljefa, nije jedinstvena. Banjsko priobalje Trebišnjice (danas Bilećkog jezera) ima blagu klimu jer tu dopire uticaj mediteranskog sunca. Pretežni dio plemena ima umjerenu kontinentalnu klimu, dok samo planinski dio ovog kraja ima odlike planinskog podneblja. Ono po čemu je plemenska teritorija prilično ujednačena jeste godišnji raspored i količina vodenog taloga.
Banjani su u neku ruku složeno pleme, jer pojedina banjska bratstva imaju odliku plemena. To se sa dosta razloga može reći za Koprivice i Miljaniće, pa i za neka druga bratstva. Navedena bratstva imaju veliki zemljišni posjed u plemenu sa svojom bratstveničkom crkvom i, naravno, grobljem. Imaju zajedničku slavu i staru tradiciju preko četiri vijeka, odnosno bar 15 koljena, pa se u novije vrijeme i međusobno orođavaju. Imali su prvake plemena i ugled vodećih bratstava.
Banjani se prvi put pominju 1319. godine, u vrijeme kralja Milutina, čijoj su državi i pripadali. Ime su dobili po zvanju srednjovjekovnih oblasnih gospodara: ban, a smatra se da je eponim plemena bio legendarni ban Rusen. Ovo se vjerovanje sačuvalo u Gornjim Banjanima, gdje se nalazi i zaselak koji je dobio ime po imenu bana – Rusenovići. Donjebanjci vjeruju da je ime plemena došlo po kosovskom naselju Banjska, odakle i potiču, kako se priča, porodice iz Donjih Banjana. Neka istraživanja novijeg datuma upućuju na to da je pleme dobilo ime po Vlasima (ili vlasima) Banjanima koji su kao nomadi došli iz mjesta Banjane u Makedoniji.
Plemenska slava Banjana je Jovanjdan, mada ima bratstava koji ga ne slave. Zborno mjesto (zbora glavica) plemena bilo je Kruška, na kojoj su se održavale plemenske skupštine i donosile važne odluke. Neki su se zborovi održavali i u Manastiru Kosijerevu, a najčešće oni koji su imali značaj šireg područja. Održavani su zborovi i u Prigradini na Počivalama, kao i na Crnom Kuku, što je zavisilo od raznih faktora.
Ovaj je kraj uvijek bio periferija, odnosno krajina. Dakle, nikada nije bio obuhvađen centralnim dijelom neke veće administrativne jedinice. To su i danas Banjani: krajičak Crne Gore i opštine Nikšić prema Republici Srpskoj. Mesto je i plaćalo danak krajina na razne načine. Prirodno je da sve investicije kreću od centra prema periferiji, pa često do nje i ne dolaze. Tako se dešavalo i Banjanima, koji su i najviše dobijali kad su bili kapetanija i kasnije opština.
O prošlosti Banjana[uredi]Banjani su kraj značajne praistorije i burne a malo istražene istorije. Crvena stijena, arheološko nalazište u Donjim Banjanima, govori da su na ovom prostoru živjeli ljudi paleolita, neolita i bronze. A gradine i brojne gomile svjedoče da je kraj poprimio i izvjesne urbane odlike u bronzanom i gvozdenom dobu.
Istorija ove teritorije počinje sa Rimljanima u čijoj su se mreži puteva našli i Banjani. U banjskom selu Riječani, kuda je prolazila važna rimska saobraćajnica, izgrađen je kastrum Saltua.
Sloveni su ovaj kraj, kao i njegovo šire okruženje, naselili u prvoj polovini sedmog vijeka, potiskujući prorijeđeno romansko stanovništvo u planinske vrleti. Iako tada Sloveni nisu poznavali državno ustrojstvo, počeli su ga dosta brzo izgrađivati, a već su imali lokalne starješine koje su imenovali ban i župan. Kraj je u ranom srednjem vijeku (osmo-deveto stoljeće) postao banovina i pripadao je župi Onogošt. Potom će više župa sa Onogoštom formirati oblast Podgorje, koja je pripadala državi Duklji.
Od osamdesetih godina 12. vijeka Duklja (Zeta) ulazi u sastav Raške. Banjani će u sastav Raške, dakle države Nemanjića, ostati nepuna dva vijeka, a potom će postati dio Bosne, u kojoj će ostati nepun jedan vijek – do pada pod Turke (1466).
Zahvaljujući reljefu, dakle prirodnom okruženju, ovaj je kraj imao sve potrebne uslove da se organizuje kao posebna upravna jedinica, već u starom vijeku. Vjerovatno je ovo bila takođe jedna manja upravna jedinica (banovina) i u ranom slovenskom periodu. Jedan mikrolokalitet u Banjanima se i zove Banova stolica. Tu se i danas prepoznaje kameno sjedište na kome je, kako se vjeruje, sjedio ban u vrijeme skupova koje je tu sazivao. A kasnije, u doba Turaka i po njihovoj administraciji, kraj je postao nahija, vjerovatno i zbog toga što je i ranije bio sa izvjesnom samoupravom. A to je i bio jedan od činilaca da se i u vrijeme tursko organizuje kao pleme sa plemenskim predstavnicima.
Osnovna ćelija za razvoj plemena, kako etnolozi ističu, bio je katun. Naime, ovo je stočarski kraj sa polunomadskim uzgojom stoke – ljeti na planini, dakle na katunu, a zimi u svom seoskom naselju u uvali. (Ovaj vid stočarstva naslijeđen je od Arbanasa i drugih balkanskih starosjedjelaca.) Jedan katun činilo bi oko dvadesetak kuća, odnosno porodica sa katunarom na čelu. A zajednica od više susjednih katuna, često rodbinski povezanih, činila je (od šesnaestog vijeka) pleme sa vojvodom na čelu. Značajnu ulogu u opstanku plemena u vrijeme Turaka odigralo je i svještenstvo, nastojeći da održi narod kraja u pravoslavlju. Tome je pogodovala i blizina Stare Crne Gore, plemenski organizovane, pa mletačkog Kotora i poluzavisnog Dubrovnika, gradova koji su imali izvjesne privredne i političke veze sa ovim krajem.
Prve banjske vojvode potiču iz kuće Petrovića. Vojvoda Ivan Petrović je savremenik vojvode Grdana Nikšića. Petrovići su živjeli u Donjim Banjanima, a od njih su današnja banjska bratstva: Kneževići, Popovići i Pejovići. Od sredine sedamnaestog do sredine osamnaestog vijeka Matovići iz banjskog sela Prigradine davali su obor kneza (tada se ne pominju banjske vojvode), pa će potom glavni knez biti iz sela Klenka. Klenčanin Petar Mulina naslijedio je kneževstvo od Matovića iz Prigradine, koje je postalo nasljedno. Sljedeći knez je bio sin Petrov – Baćo, a zatim Vasilj Baćov, koji će uzeti prezime po ocu (Baćović), koje će se ustaliti i za njegove potomke. Njega nasljeđuje njegov sin Jovan Baćović, koji je stekao i zvanje vojvode. Poginuo je u bojevima za oslobođenje Banjana od Turaka (1862), kao i njegov nasljednik vojvoda Maksim Baćović (1876). Potom je vojvodstvo prešlo na Maksimovog strica Sima. Pored vojvode, Banjani su imali i serdara. Istaknutiji banjski prvak prve polovine devetnaestog vijeka bio je Rade Miljanić, iz glasitog banjskog bratstva, a njegov sin Đoko dobija zvanje serdara. Uz svoje prezime (po ocu) Radović, dobio je i plemensko ime, odnosno prezime – Banjanin. Posljednji serdar plemena bio je Marko Đokov Radović. Značajnu ulogu u plemenu imala su i neka druga banjska bratstva. Komnenovići su staro i nekad vrlo moćno banjsko bratstvo. Podigli su crkvu na Tupanu početkom 17. vijeka; gospodarili su dobrim dijelom banjske teritorije i imali su katune na Durmitoru. Gambelići, odnosno Milovići, takođe su stara i poznata banjska kuća. Ognjenovići su imali takođe plemenske prvake tokom 18. i 19. vijeka. I Koprivice su staro banjsko bratstvo i najbrojnije u plemenu u posljednja dva vijeka. Oni su i najpoznatija sveštenička kuća u Banjanima. Više od tri vijeka davali su sveštenike plemenu. Od Koprivica je bio i patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta.
Konačnim ulaskom Banjana u granice Crne Gore, dakle njihovim oslobođenjem od Turaka (1878), pleme postaje jedna od crnogorskih kapetanija sa kapetanom na čelu. Prvi kapetan oslobođenih Banjana bio je Gišan Radović, koji je kratko upravljao kapetanijom, a njega nasljeđuje Đetko Pejović Eraković. Đetka je naslijedio njegov sinovac Jevto Pejović. U međuratnom periodu, kao i po Drugom svjetskom ratu, Banjani postaju opština sreza Nikšića, a predsjednici opština su bili iz više banjskih bratstava. Od 1960. Banjani nemaju status opštine, već su postali dio prostrane opštine Nikšić.
Stanovništvo, naselja i bratstva Banjana
I sve do pojave Slovena ovdje su živjela razna balkanska plemena i narodi koji su u prvim vjekovima Hristove ere asimilovani od strane Rimljana. Sloveni su i zatekli poromanjeni balkansko-jadranski region, koji će se ponovo etnički pretapati – slovenizirati.
Dinarska plemena često vode porijeklo od zajedničkog pretka, kao što je to primjer sa Vasojevićima, Bjelopavlićima, Ozrinićima. Ali ovo nije slučaj sa Banjanima. No, možda bi se i o tome moglo govoriti za srednjovjekovne Banjane. Neki izvori govore da su se Banjani naprosto raselili u drugoj polovini petnaestog vijeka, uvođenjem turske vlasti, izgleda dobrim dijelom da su ih i Turci preseljavali iz strategijskih razloga u zapadnu Bosnu (dolina Usore), pa su ispražnjeni banjski prostor naselile porodice sa raznih srpskih strana, stvarajući kakav-takav komšiluk i sa nešto zatečenog starosjedjelačkog stanovništva. Prema tome, većina stanovništva Banjana potiče od izbjeglica i uskoka iz raznih srpskih krajeva. Etnografi navode da su ovdje dopirale seobe Srba još od vremena srednjeg vijeka, sa Kosova i Metohije, Makedonije, Bosne i Hercegovine, Crnogorskih Brda i Stare Crne Gore. Tako su se formirali zasebni rodovi-bratstva u šesnaestom i sedamnaestom vijeku u Banjanima, objedinjeni u pleme.
Živeći u bližem i daljem komšiluku ljudi ovog prostora su se dosta rodbinski povezali (ženidbom-udajom), pa iako ne potiču od zajedničkog pretka, njihova se etnička i generička strktura prilično izjednačila. To su dinarci, dakle dinarski ili epski Srbi. Međutim, sami rodoslovi banjskih bratstava, koji uvažavaju porijeklo po muškoj rodnoj liniji, govore da porijeklo ovih ljudi vuče korijene iz slovensko-srpske i starobalkanske ekumene. Recimo, oko polovine banjskog stanovništa, koje je u plemenu živjelo sredinom prošlog vijeka, predstavlja potomstvo Banjana starosjedjelaca, koji su na ovom prostoru više od četiri stoljeća. A takođe se smatra za jedan dio starosjedjelaca da vode porijeklo od neslovenskog naroda – od Mataruga. Zapravo, samo se očuvalo predanje o Matarugama kao neslovenskom narodu, mada se mora uzeti u obzir da su Sloveni (Srbi) zatekli i drugi neslovenski svijet (Romeje ili Vlahe), koji su takođe jedna generička komponenta u etnosu Banjana. A poznato je i to da su se oni kao nomadi pomjerali u ranom srednjem vijeku sa srpskog jugoistoka prema jadranskom priobalju, pa su se neki od njih mogli zadržati i u Banjanima. Razumije se da je bio dominantan slovenski etnički elemenat ljudi ovog kraja, koji je već do kraja srednjeg vijeka sasvim asimilizovao sve te starobalkanske etničke struje.
Velimlje je jedino naselje Banjana koje je već krajem devetnaestog vijeka steklo status varoši i živjelo je kao činovničko-trgovačko naselje sve do 1960, kada je izgubilo status opštinskog centra. No, i dalje se uzima kao varoš sa mjesnom kancelarijom.
Banjska sela su: Klenak, Koprivice, Macavare, Milovići, Miljanići, Petrovići, Prigradina, Riječani, Tupan. Međutim svako od ovih sela ima više zaselaka, odnosno manjih grupa kuća, koje se mogu izdvojiti i kao posebna sela. Na primjer selo Miljanići obuhvata čak pet grupa kuća, dakle posebne zaseoke, koji se mogu tretirati i kao sela, a to su: Dubočke, Muževice, Rusenovići, Jelovica, kao i njihovo centralno naselje: Miljanići. Koprivice takođe čini više zaselaka: Renovac, Šake, Čista vlaka, Crni kuk, Šljeme.
Banjani su u posljednja dva vijeka imali oko četrdeset bratstava. Za to vrijeme neka su bratstva iščezla iz plemena – smanjivalo se njihovo muško potomstvo dok nije nestalo, mada su tome dale doprinos i česte emigracije iz ovog pasivnog kraja. A u posljednje pola stoljeća neke su se banjske porodice pomjerile do obližnjih gradova, pa više ne žive u plemenu, ali ne otuđuju svoju imovinu, dakle očevinu. Ima i primjera da su od jednog bratstva nastala dva, što se neki bratstvenički ogranak zvanično proglašava posebnim bratstvom. Tako se potomci Rada Miljanića (prva polovina 19. vijeka) zovu Radovići. Kako se Velimlje izgrađivalo kao varošica, kao i razvojem školstva i saobraćaja, u ovaj su kraj živjeli kraće ili duže i neki ljudi sa strane, pa ih ne možemo smatrati Banjanima. Ali ako su njihove tri generacije živjele u plemenu, treba ih uzeti u obzir kao i druga banjska bratstva, pa čak i kada predstavljaju smo jednu porodicu. Sredinom prošlog vijeka u Banjanima su živjele porodice (bratstva): Antović, Baćović, Bijelović, Vasiljević, Gligović, Dragić, Đurković, Elezović, Eraković, Zečević, Kapetinić, Kecojević, Kilibarda, Knežević, Kovač, Kokotović, Komnenović, Koprivica, Kosanović, Krivokapić, Krtolica, Krušić, Lazarević, Avlijaš, Lučić, Manojlović, Jovović, Marković, Matović, Milović, Milošević, Miljanić, Mirković, Mićović, Mišković, Mrkajić, Nikolić, Ognjenović, Orbović, Papić, Pejović, Perović, Popović, Radojević, Radović, Rupar, Sarić, Tomašević,Spasojević, Dželetović.
Banjani su vjekovima bili živo imigraciono-emigraciono područje, o čemu je već bilo riječi. To, u izvjesnoj mjeri, važi i za ostala dinarska pemena. Interesantno je da su mnoge znamenite srpske porodice i pojedinci porijeklom iz ovih plemena. Preci Nikole Tesle i Nikolaja Velimirovića su porijeklom iz Banjana. Banjani su naselili više mjesta u valjevskom kraju, kao i čuvenu Brankovinu. Tako su porijeklom od Miljanića iz ovog plemena porodice Nenadović (Aleksa Nenadović, prota Mateja Nenadović, Jakov Nenadović, Ljuba Nenadović), Birčanin (Ilija Birčanin), Lazarević (pop Luka Lazarević). Rođeni Banjani su patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta i vladika Hadži Sava Kosanović.
Literatura
Opšte odlike
Banjani su srpsko, dinarsko pleme Stare Hercegovine i savremene Crne Gore u koju su ušli, neznatnim dijelom 1860, a konačno 1878. godine. Zauzimaju središnji prostor između Nikšića i Bileće – od vrhova Njegoša do rijeke Trebišnjice, odnosno do današnjeg Bilećkog jezera. Površina im je, po slobodnoj procjeni, oko 370 km². Nalaze se između 42 stepena, 45 minuta, i 43 stepena sjeverne geografske širine, a leže na 18-om meridijanu istočno od Griniča, između 30 i 46 minuta. Graniče se starohercegovačkim plemenima: Golijom na sjeveru, Trepačkim Rudinama na istoku, Grahovom na jugu, a na zapadu Republikom Srpskom i Oputnim Rudinama. U prošlosti je granica Banjana prema jugu i istoku bila drugačija. Na tom potesu pleme se graničilo sa Riđanima, plemenom koje se raspalo do kraja 17. vijeka, pa se na njegovom prostoru formiraju dva nova plemena – Grahovo i Trepačke Rudine. Novoformirana plemena su se, dakle, proširila i na dijelu banjske teritorije.
Planinski vijenci Njegoša i Somine čine prirodnu granici Banjana na sjeveru, dok je od sjeverozapada prema jugozapadu granica nešto otvorenija i ide vrhovima Brekovca, Bratogošta, Tisovca i spušta se na Trebišnjicu, odnosno Bilećko jezero. Južna i istočna granica Banjana ide brdovitom površi, bez većih prirodnih prepreka.
Selo Petrovići sa bližom okolinom (priobalje Trebišnjice) zove se Donji Banjani. To je najniži dio plemena i spušta se i ispod 400 m nadmorske visine. Preostali dio plemena zove se Gornji Banjani. Gornjobanjska sela nižu se od 800 do 1.100 metara nadmorske visine. Planinski vrhovi Jelovice su između 1.100 i 1.280 metara nadmorske visine. Vrhovi Somine i Bratogošta prelaze ovu visinu, a najviši vrh Njegoša, Ravna glavica, diže se iznad nivoa mora 1.721 metar. U središnjem dijelu plemena nalazi se varošica Velimlje, na samom obodu Velimljskog polja. To je, u stvari, kraško poljice od 3 – 4 kvadratna kilometra, a njegov najniži dio je nešto ispod 800 m nadmorske visine i završava se udubljenjem poput lijevka, kuda je nekad u daljoj prošlosti otekla voda. Ovo je teritorija takozvanog ljutog krasa; preovlađuju manja i veća uzvišenja sa naslagama krečnjačkih i dolomitnih stijena. Nešto malo obradive zemlje nalazi se u vrtačama i na terasastim površima. Razumije se da ovakva zemljišna podloga omogućava oskudnu vegetaciju, a tim i više što kiše slabo padaju u vegetativnom periodu (maj-septembar), a tekućih (površinskih) voda skoro i nema. Postoje samo tanušni izvori žive vode na Njegošu: Jama Matovića i Tupanjska vrela, zatim u naseljima Gornjih Banjana: Kruška i Crni kuk, pa Sopot u Donjim Banjanima. Mogao bi se naći i neki pištet ili bučalina, a to su sezonski izvorčići i bez većeg značaja za život ljudi. I na Hercegovim lukama u Somini postoji takođe tanušan izvor-pištet. Zato su ljudi ovog kraja primorani da prave bazene u kojima se skuplja kišnica.
Poznato je da kraški tereni, a posebno područje ljutog krasa kakvi su i Banjani, trpi vidne promjene zbog ubrzanih erozivnih procesa koji se nepovoljno odražavaju na biljni i životinjski svijet, kao i na samu naseljenost. U dalekoj prošlosti ovaj kraj nije bio oskudan vodom, zemljišnim kompleksima, pa ni biljnim i životinjskim svijetom. Ispod Njegoša izvirala je Tupanjska rijeka koja se probijala kroz selo Riječane, koje po njoj i nosi ime. Sva je prilika da je i današnje Velimljsko polje bilo pod vodom, koje i do danas u toku jesenjih kiša poplavi. Klima ovog kraja, zavisno od reljefa, nije jedinstvena. Banjsko priobalje Trebišnjice (danas Bilećkog jezera) ima blagu klimu jer tu dopire uticaj mediteranskog sunca. Pretežni dio plemena ima umjerenu kontinentalnu klimu, dok samo planinski dio ovog kraja ima odlike planinskog podneblja. Ono po čemu je plemenska teritorija prilično ujednačena jeste godišnji raspored i količina vodenog taloga.
Banjani su u neku ruku složeno pleme, jer pojedina banjska bratstva imaju odliku plemena. To se sa dosta razloga može reći za Koprivice i Miljaniće, pa i za neka druga bratstva. Navedena bratstva imaju veliki zemljišni posjed u plemenu sa svojom bratstveničkom crkvom i, naravno, grobljem. Imaju zajedničku slavu i staru tradiciju preko četiri vijeka, odnosno bar 15 koljena, pa se u novije vrijeme i međusobno orođavaju. Imali su prvake plemena i ugled vodećih bratstava.
Banjani se prvi put pominju 1319. godine, u vrijeme kralja Milutina, čijoj su državi i pripadali. Ime su dobili po zvanju srednjovjekovnih oblasnih gospodara: ban, a smatra se da je eponim plemena bio legendarni ban Rusen. Ovo se vjerovanje sačuvalo u Gornjim Banjanima, gdje se nalazi i zaselak koji je dobio ime po imenu bana – Rusenovići. Donjebanjci vjeruju da je ime plemena došlo po kosovskom naselju Banjska, odakle i potiču, kako se priča, porodice iz Donjih Banjana. Neka istraživanja novijeg datuma upućuju na to da je pleme dobilo ime po Vlasima (ili vlasima) Banjanima koji su kao nomadi došli iz mjesta Banjane u Makedoniji.
Plemenska slava Banjana je Jovanjdan, mada ima bratstava koji ga ne slave. Zborno mjesto (zbora glavica) plemena bilo je Kruška, na kojoj su se održavale plemenske skupštine i donosile važne odluke. Neki su se zborovi održavali i u Manastiru Kosijerevu, a najčešće oni koji su imali značaj šireg područja. Održavani su zborovi i u Prigradini na Počivalama, kao i na Crnom Kuku, što je zavisilo od raznih faktora.
Ovaj je kraj uvijek bio periferija, odnosno krajina. Dakle, nikada nije bio obuhvađen centralnim dijelom neke veće administrativne jedinice. To su i danas Banjani: krajičak Crne Gore i opštine Nikšić prema Republici Srpskoj. Mesto je i plaćalo danak krajina na razne načine. Prirodno je da sve investicije kreću od centra prema periferiji, pa često do nje i ne dolaze. Tako se dešavalo i Banjanima, koji su i najviše dobijali kad su bili kapetanija i kasnije opština.
O prošlosti Banjana[uredi]Banjani su kraj značajne praistorije i burne a malo istražene istorije. Crvena stijena, arheološko nalazište u Donjim Banjanima, govori da su na ovom prostoru živjeli ljudi paleolita, neolita i bronze. A gradine i brojne gomile svjedoče da je kraj poprimio i izvjesne urbane odlike u bronzanom i gvozdenom dobu.
Istorija ove teritorije počinje sa Rimljanima u čijoj su se mreži puteva našli i Banjani. U banjskom selu Riječani, kuda je prolazila važna rimska saobraćajnica, izgrađen je kastrum Saltua.
Sloveni su ovaj kraj, kao i njegovo šire okruženje, naselili u prvoj polovini sedmog vijeka, potiskujući prorijeđeno romansko stanovništvo u planinske vrleti. Iako tada Sloveni nisu poznavali državno ustrojstvo, počeli su ga dosta brzo izgrađivati, a već su imali lokalne starješine koje su imenovali ban i župan. Kraj je u ranom srednjem vijeku (osmo-deveto stoljeće) postao banovina i pripadao je župi Onogošt. Potom će više župa sa Onogoštom formirati oblast Podgorje, koja je pripadala državi Duklji.
Od osamdesetih godina 12. vijeka Duklja (Zeta) ulazi u sastav Raške. Banjani će u sastav Raške, dakle države Nemanjića, ostati nepuna dva vijeka, a potom će postati dio Bosne, u kojoj će ostati nepun jedan vijek – do pada pod Turke (1466).
Zahvaljujući reljefu, dakle prirodnom okruženju, ovaj je kraj imao sve potrebne uslove da se organizuje kao posebna upravna jedinica, već u starom vijeku. Vjerovatno je ovo bila takođe jedna manja upravna jedinica (banovina) i u ranom slovenskom periodu. Jedan mikrolokalitet u Banjanima se i zove Banova stolica. Tu se i danas prepoznaje kameno sjedište na kome je, kako se vjeruje, sjedio ban u vrijeme skupova koje je tu sazivao. A kasnije, u doba Turaka i po njihovoj administraciji, kraj je postao nahija, vjerovatno i zbog toga što je i ranije bio sa izvjesnom samoupravom. A to je i bio jedan od činilaca da se i u vrijeme tursko organizuje kao pleme sa plemenskim predstavnicima.
Osnovna ćelija za razvoj plemena, kako etnolozi ističu, bio je katun. Naime, ovo je stočarski kraj sa polunomadskim uzgojom stoke – ljeti na planini, dakle na katunu, a zimi u svom seoskom naselju u uvali. (Ovaj vid stočarstva naslijeđen je od Arbanasa i drugih balkanskih starosjedjelaca.) Jedan katun činilo bi oko dvadesetak kuća, odnosno porodica sa katunarom na čelu. A zajednica od više susjednih katuna, često rodbinski povezanih, činila je (od šesnaestog vijeka) pleme sa vojvodom na čelu. Značajnu ulogu u opstanku plemena u vrijeme Turaka odigralo je i svještenstvo, nastojeći da održi narod kraja u pravoslavlju. Tome je pogodovala i blizina Stare Crne Gore, plemenski organizovane, pa mletačkog Kotora i poluzavisnog Dubrovnika, gradova koji su imali izvjesne privredne i političke veze sa ovim krajem.
Prve banjske vojvode potiču iz kuće Petrovića. Vojvoda Ivan Petrović je savremenik vojvode Grdana Nikšića. Petrovići su živjeli u Donjim Banjanima, a od njih su današnja banjska bratstva: Kneževići, Popovići i Pejovići. Od sredine sedamnaestog do sredine osamnaestog vijeka Matovići iz banjskog sela Prigradine davali su obor kneza (tada se ne pominju banjske vojvode), pa će potom glavni knez biti iz sela Klenka. Klenčanin Petar Mulina naslijedio je kneževstvo od Matovića iz Prigradine, koje je postalo nasljedno. Sljedeći knez je bio sin Petrov – Baćo, a zatim Vasilj Baćov, koji će uzeti prezime po ocu (Baćović), koje će se ustaliti i za njegove potomke. Njega nasljeđuje njegov sin Jovan Baćović, koji je stekao i zvanje vojvode. Poginuo je u bojevima za oslobođenje Banjana od Turaka (1862), kao i njegov nasljednik vojvoda Maksim Baćović (1876). Potom je vojvodstvo prešlo na Maksimovog strica Sima. Pored vojvode, Banjani su imali i serdara. Istaknutiji banjski prvak prve polovine devetnaestog vijeka bio je Rade Miljanić, iz glasitog banjskog bratstva, a njegov sin Đoko dobija zvanje serdara. Uz svoje prezime (po ocu) Radović, dobio je i plemensko ime, odnosno prezime – Banjanin. Posljednji serdar plemena bio je Marko Đokov Radović. Značajnu ulogu u plemenu imala su i neka druga banjska bratstva. Komnenovići su staro i nekad vrlo moćno banjsko bratstvo. Podigli su crkvu na Tupanu početkom 17. vijeka; gospodarili su dobrim dijelom banjske teritorije i imali su katune na Durmitoru. Gambelići, odnosno Milovići, takođe su stara i poznata banjska kuća. Ognjenovići su imali takođe plemenske prvake tokom 18. i 19. vijeka. I Koprivice su staro banjsko bratstvo i najbrojnije u plemenu u posljednja dva vijeka. Oni su i najpoznatija sveštenička kuća u Banjanima. Više od tri vijeka davali su sveštenike plemenu. Od Koprivica je bio i patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta.
Konačnim ulaskom Banjana u granice Crne Gore, dakle njihovim oslobođenjem od Turaka (1878), pleme postaje jedna od crnogorskih kapetanija sa kapetanom na čelu. Prvi kapetan oslobođenih Banjana bio je Gišan Radović, koji je kratko upravljao kapetanijom, a njega nasljeđuje Đetko Pejović Eraković. Đetka je naslijedio njegov sinovac Jevto Pejović. U međuratnom periodu, kao i po Drugom svjetskom ratu, Banjani postaju opština sreza Nikšića, a predsjednici opština su bili iz više banjskih bratstava. Od 1960. Banjani nemaju status opštine, već su postali dio prostrane opštine Nikšić.
Stanovništvo, naselja i bratstva Banjana
I sve do pojave Slovena ovdje su živjela razna balkanska plemena i narodi koji su u prvim vjekovima Hristove ere asimilovani od strane Rimljana. Sloveni su i zatekli poromanjeni balkansko-jadranski region, koji će se ponovo etnički pretapati – slovenizirati.
Dinarska plemena često vode porijeklo od zajedničkog pretka, kao što je to primjer sa Vasojevićima, Bjelopavlićima, Ozrinićima. Ali ovo nije slučaj sa Banjanima. No, možda bi se i o tome moglo govoriti za srednjovjekovne Banjane. Neki izvori govore da su se Banjani naprosto raselili u drugoj polovini petnaestog vijeka, uvođenjem turske vlasti, izgleda dobrim dijelom da su ih i Turci preseljavali iz strategijskih razloga u zapadnu Bosnu (dolina Usore), pa su ispražnjeni banjski prostor naselile porodice sa raznih srpskih strana, stvarajući kakav-takav komšiluk i sa nešto zatečenog starosjedjelačkog stanovništva. Prema tome, većina stanovništva Banjana potiče od izbjeglica i uskoka iz raznih srpskih krajeva. Etnografi navode da su ovdje dopirale seobe Srba još od vremena srednjeg vijeka, sa Kosova i Metohije, Makedonije, Bosne i Hercegovine, Crnogorskih Brda i Stare Crne Gore. Tako su se formirali zasebni rodovi-bratstva u šesnaestom i sedamnaestom vijeku u Banjanima, objedinjeni u pleme.
Živeći u bližem i daljem komšiluku ljudi ovog prostora su se dosta rodbinski povezali (ženidbom-udajom), pa iako ne potiču od zajedničkog pretka, njihova se etnička i generička strktura prilično izjednačila. To su dinarci, dakle dinarski ili epski Srbi. Međutim, sami rodoslovi banjskih bratstava, koji uvažavaju porijeklo po muškoj rodnoj liniji, govore da porijeklo ovih ljudi vuče korijene iz slovensko-srpske i starobalkanske ekumene. Recimo, oko polovine banjskog stanovništa, koje je u plemenu živjelo sredinom prošlog vijeka, predstavlja potomstvo Banjana starosjedjelaca, koji su na ovom prostoru više od četiri stoljeća. A takođe se smatra za jedan dio starosjedjelaca da vode porijeklo od neslovenskog naroda – od Mataruga. Zapravo, samo se očuvalo predanje o Matarugama kao neslovenskom narodu, mada se mora uzeti u obzir da su Sloveni (Srbi) zatekli i drugi neslovenski svijet (Romeje ili Vlahe), koji su takođe jedna generička komponenta u etnosu Banjana. A poznato je i to da su se oni kao nomadi pomjerali u ranom srednjem vijeku sa srpskog jugoistoka prema jadranskom priobalju, pa su se neki od njih mogli zadržati i u Banjanima. Razumije se da je bio dominantan slovenski etnički elemenat ljudi ovog kraja, koji je već do kraja srednjeg vijeka sasvim asimilizovao sve te starobalkanske etničke struje.
Velimlje je jedino naselje Banjana koje je već krajem devetnaestog vijeka steklo status varoši i živjelo je kao činovničko-trgovačko naselje sve do 1960, kada je izgubilo status opštinskog centra. No, i dalje se uzima kao varoš sa mjesnom kancelarijom.
Banjska sela su: Klenak, Koprivice, Macavare, Milovići, Miljanići, Petrovići, Prigradina, Riječani, Tupan. Međutim svako od ovih sela ima više zaselaka, odnosno manjih grupa kuća, koje se mogu izdvojiti i kao posebna sela. Na primjer selo Miljanići obuhvata čak pet grupa kuća, dakle posebne zaseoke, koji se mogu tretirati i kao sela, a to su: Dubočke, Muževice, Rusenovići, Jelovica, kao i njihovo centralno naselje: Miljanići. Koprivice takođe čini više zaselaka: Renovac, Šake, Čista vlaka, Crni kuk, Šljeme.
Banjani su u posljednja dva vijeka imali oko četrdeset bratstava. Za to vrijeme neka su bratstva iščezla iz plemena – smanjivalo se njihovo muško potomstvo dok nije nestalo, mada su tome dale doprinos i česte emigracije iz ovog pasivnog kraja. A u posljednje pola stoljeća neke su se banjske porodice pomjerile do obližnjih gradova, pa više ne žive u plemenu, ali ne otuđuju svoju imovinu, dakle očevinu. Ima i primjera da su od jednog bratstva nastala dva, što se neki bratstvenički ogranak zvanično proglašava posebnim bratstvom. Tako se potomci Rada Miljanića (prva polovina 19. vijeka) zovu Radovići. Kako se Velimlje izgrađivalo kao varošica, kao i razvojem školstva i saobraćaja, u ovaj su kraj živjeli kraće ili duže i neki ljudi sa strane, pa ih ne možemo smatrati Banjanima. Ali ako su njihove tri generacije živjele u plemenu, treba ih uzeti u obzir kao i druga banjska bratstva, pa čak i kada predstavljaju smo jednu porodicu. Sredinom prošlog vijeka u Banjanima su živjele porodice (bratstva): Antović, Baćović, Bijelović, Vasiljević, Gligović, Dragić, Đurković, Elezović, Eraković, Zečević, Kapetinić, Kecojević, Kilibarda, Knežević, Kovač, Kokotović, Komnenović, Koprivica, Kosanović, Krivokapić, Krtolica, Krušić, Lazarević, Avlijaš, Lučić, Manojlović, Jovović, Marković, Matović, Milović, Milošević, Miljanić, Mirković, Mićović, Mišković, Mrkajić, Nikolić, Ognjenović, Orbović, Papić, Pejović, Perović, Popović, Radojević, Radović, Rupar, Sarić, Tomašević,Spasojević, Dželetović.
Banjani su vjekovima bili živo imigraciono-emigraciono područje, o čemu je već bilo riječi. To, u izvjesnoj mjeri, važi i za ostala dinarska pemena. Interesantno je da su mnoge znamenite srpske porodice i pojedinci porijeklom iz ovih plemena. Preci Nikole Tesle i Nikolaja Velimirovića su porijeklom iz Banjana. Banjani su naselili više mjesta u valjevskom kraju, kao i čuvenu Brankovinu. Tako su porijeklom od Miljanića iz ovog plemena porodice Nenadović (Aleksa Nenadović, prota Mateja Nenadović, Jakov Nenadović, Ljuba Nenadović), Birčanin (Ilija Birčanin), Lazarević (pop Luka Lazarević). Rođeni Banjani su patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta i vladika Hadži Sava Kosanović.
Literatura
- Momčilo S. Mićović: Mićovići iz Banjana u svom vremenu, Beograd, 2001.
- Momčilo S. Mićović: Prigradina u vremenu i prostoru, Beograd 2007
- Svetozar Tomić: Banjani, Beograd, SANU, 1949.
- Slobodan Raičević: Spomenici u staroj župi Onogošt, Beograd, 1992.
Banjani (pleme)
https://sh.wikipedia.org/wiki/Banjani_(pleme)
https://sh.wikipedia.org/wiki/Banjani_(pleme)
Banjani su istočnohercegovačko pleme.
Opšte odlike
Banjani su staro-hercegovačko, dinarsko pleme, koje je u vrijeme turske okupacije pripalo Hercegovačkom sandžakatu, a sada savremenoj Crnoj Gori u čiji sastav su se vratili, neznatnim dijelom 1860, a konačno 1878. godine. Banjani su i prije dolaska Turaka, pripadali Crnoj Gori, Zeti i Duklji, a njima su vladale dinastije Crnojevići, Balšići i Vojislavljevići, kao i guvernadurske familije. Zauzimali su središnji prostor između Nikšića i Bileće – od vrhova Njegoša, gdje su u njegovom podnožju, u selu Muževice živjeli preci crnogorske Dinastije Petrović - Njegoš,koji su kao trgovačka porodica došli iz Zenice u Bosni, do rijeke Trebišnjice, odnosno do današnjeg Bilećkog jezera. Površina im je, po slobodnoj procjeni, oko 380 kvadratnih kilometara. Nalaze se između 42 stepena, 45 minuta, i 43 stepena sjeverne geografske širine, a leže na 18. meridijanu istočno od Griniča, između 30. i 46. minuta. Graniče se sa ostalim crnogorskim plemenima: Golijom na sjeveru, Trepačkim Rudinama na istoku, Grahovom na jugu, a na zapadu Oputnim rudinama koje se nalaze u istočnoj Hercegovini. U prošlosti je granica Banjana prema jugu i istoku bila drugačija. Na tom potesu pleme se graničilo sa Riđanima, vlaškim plemenom koje se asimilovalo ili raselilo do kraja 17. vijeka, pa se na njegovom prostoru formiraju dva nova plemena – Grahovo i Trepačke Rudine. Novoformirana plemena su se, dakle, proširila i na dijelu banjske teritorije. Planinski vijenci Njegoša i Somine čine prirodnu granici Banjana na sjeveru, dok je od sjeverozapada prema jugozapadu granica nešto otvorenija i ide vrhovima Brekovca, Bratogošta, Tisovca i spušta se na Trebišnjicu, odnosno Bilećko jezero. Južna i istočna granica Banjana ide brdovitom površi, bez većih prirodnih prepreka.
Selo Petrovići sa bližom okolinom (priobalje Trebišnjice) zove se Donji Banjani. To je najniži dio plemena i spušta se i ispod 400 -{m}- nadmorske visine. Preostali dio plemena zove se Gornji Banjani. Gornjobanjska sela nižu se od 800 do 1.100 metara nadmorske visine. Planinski vrhovi Jelovice su između 1.100 i 1.280 metara nadmorske visine. Vrhovi Somine i Bratogošta prelaze ovu visinu, a najviši vrh Njegoša, Ravna glavica, diže se iznad nivoa mora 1.721 metar. U središnjem dijelu plemena nalazi se varošica Velimlje, na samom obodu Velimljskog polja. To je, u stvari, kraško poljice od 3 – 4 kvadratna kilometra, a njegov najniži dio je nešto ispod 800 -{m}- nadmorske visine i završava se udubljenjem poput lijevka, kuda je nekad u daljoj prošlosti otekla voda. Ovo je teritorija takozvanog ljutog krasa; preovlađuju manja i veća uzvišenja sa naslagama krečnjačkih i dolomitnih stijena. Nešto malo obradive zemlje nalazi se u vrtačama i na terasastim površima. Razumije se da ovakva zemljišna podloga omogućava oskudnu vegetaciju, a tim i više što kiše slabo padaju u vegetativnom periodu (maj-septembar), a tekućih (površinskih) voda skoro i nema. Postoje samo tanušni izvori žive vode na Njegošu: Jama Matovića i Tupanjska vrela, zatim u naseljima Gornjih Banjana: Kruška i Crni kuk, pa Sopot u Donjim Banjanima. Mogao bi se naći i neki pištet ili bučalina, kao što je Zaboj u Mokrom Dolu, u selu Dubočke a to su sezonski izvorčići i bez većeg značaja za život ljudi. I na Hercegovim lukama u Somini postoji takođe tanušan izvor-pištet. Zato su ljudi ovog kraja primorani da prave bazene u kojima se skuplja kišnica.
Poznato je da kraški tereni, a posebno područje ljutog krasa kakvi su i Banjani, trpi vidne promjene zbog ubrzanih erozivnih procesa koji se nepovoljno odražavaju na biljni i životinjski svijet, kao i na samu naseljenost. U dalekoj prošlosti ovaj kraj nije bio oskudan vodom, zemljišnim kompleksima, pa ni biljnim i životinjskim svijetom. Ispod Njegoša izvirala je Tupanjska rijeka koja se probijala kroz selo Riječane, koje po njoj i nosi ime. Sva je prilika da je i današnje Velimljsko polje bilo pod vodom, koje i do danas u toku jesenjih kiša poplavi. Klima ovog kraja, zavisno od reljefa, nije jedinstvena. Banjsko priobalje Trebišnjice (danas Bilećkog jezera) ima blagu klimu jer tu dopire uticaj mediteranskog sunca. Pretežni dio plemena ima umjerenu kontinentalnu klimu, dok samo planinski dio ovog kraja ima odlike planinskog podneblja. Ono po čemu je plemenska teritorija prilično ujednačena jeste godišnji raspored i količina vodenog taloga.
Banjani su u neku ruku složeno pleme, jer pojedina banjska bratstva imaju odliku plemena. To se sa dosta razloga može reći za Koprivice i Miljaniće, pa i za neka druga bratstva. Navedena bratstva imaju veliki zemljišni posjed u plemenu sa svojom bratstveničkom crkvom i, naravno, grobljem. Imaju zajedničku slavu i staru tradiciju preko četiri i po vijeka, odnosno bar 17 koljena, pa se u novije vrijeme i međusobno orođavaju. Imali su prvake plemena i ugled vodećih bratstava.
Banjani se prvi put nalaze u pisanom obliku 1319. godine, u dokumentima kralja Milutina, čijoj su državi pripali, u vrijeme kada je Raška osvojila Zetu. Ime su dobili po zvanju srednjovjekovnih oblasnih gospodara: ban, a smatra se da je eponim plemena bio legendarni ban Rusen. Ovo se vjerovanje sačuvalo u Gornjim Banjanima, gdje se nalazi i zaseok koji je dobio ime po imenu bana – Rusenovići. Donjebanjci vjeruju da je ime plemena došlo po kosovskom naselju Banjska, odakle i potiču, kako se priča, porodice iz Donjih Banjana. Neka istraživanja novijeg datuma upućuju na to da je pleme dobilo ime po Vlasima Banjanima koji su kao nomadi došli iz mjesta Banjane u Makedoniji.
Plemenska slava Banjana je 20. januara - Jovanjdan, mada ima bratstava koji ga ne slave. Zborno mjesto (zborna glavica) plemena bilo je Kruška, na kojoj su se održavale plemenske skupštine i donosile važne odluke. Neki su se zborovi održavali i u Manastiru Kosijerevu, a najčešće oni koji su imali značaj šireg područja. Održavani su zborovi i u Prigradini na Počivalama, kao i na Crnom Kuku, što je zavisilo od raznih faktora.
Ovaj je kraj uvijek bio periferija, odnosno krajina. Dakle, nikada nije bio obuhvađen centralnim dijelom neke veće administrativne jedinice. To su i danas Banjani: krajičak Crne Gore i opštine Nikšić prema Republici Srpskoj. Mesto je i plaćalo danak krajina na razne načine. Prirodno je da sve investicije kreću od centra prema periferiji, pa često do nje i ne dolaze. Tako se dešavalo i Banjanima, koji su i najviše dobijali kad su bili kapetanija i kasnije opština.
O prošlosti Banjana
Banjani su kraj značajne praistorije i burne a malo istražene istorije. Crvena stijena, arheološko nalazište u Donjim Banjanima, gdje je pronađen i zub neandertalca, žrvanj i sl., govori da su na ovom prostoru živjeli ljudi paleolita, neolita i bronze. A gradine i brojne gomile (ili mogile) svjedoče da je kraj poprimio i izvjesne urbane odlike u bronzanom i gvozdenom dobu.
Istorija ove teritorije počinje sa Rimljanima u čijoj su se mreži puteva našli i Banjani. U banjskom selu Riječani, kuda je prolazila važna rimska saobraćajnica prema Duklji i Skadru, izgrađen je kastrum Saltua. Sloveni su ovaj kraj, kao i njegovo šire okruženje, naselili u prvoj polovini sedmog vijeka, potiskujući prorijeđeno romansko i ilirsko stanovništvo u planinske vrleti. Iako tada Sloveni nijesu poznavali državno ustrojstvo, počeli su ga dosta brzo izgrađivati, a već su imali lokalne starješine koje su imenovali slovenskim titulama: ban i župan. Kraj je u ranom srednjem vijeku (osmo-deveto stoljeće) postao banovina i pripadao je župi Onogošt. Potom će više župa sa Onogoštom formirati oblast Podgorje (Submontana), koja je pripadala državi Duklji.
Od osamdesetih godina 12. vijeka Duklja (Zeta) ulazi u sastav Raške. Banjani će u sastav Raške, dakle države Nemanjića, ostati nepuna dva vijeka, a potom će postati dio Bosne, u kojoj će ostati nepun jedan vijek – do pada pod Turke (1466).
Zahvaljujući reljefu, dakle prirodnom okruženju, ovaj je kraj imao sve potrebne uslove da se organizuje kao posebna upravna jedinica, već u starom vijeku. Vjerovatno je ovo bila takođe jedna manja upravna jedinica (banovina) i u ranom slovenskom periodu. Jedan mikrolokalitet u Banjanima se i zove Banova stolica. Tu se i danas prepoznaje kameno sjedište na kome je, kako se vjeruje, sjedio ban u vrijeme skupova koje je tu sazivao. A kasnije, u doba Turaka i po njihovoj administraciji, kraj je postao nahija, vjerovatno i zbog toga što je i ranije bio sa izvjesnom samoupravom. To je i bio jedan od činilaca da se i u vrijeme tursko organizuje kao pleme sa plemenskim predstavnicima.
Osnovna ćelija za razvoj plemena, kako etnolozi ističu, bio je katun. Naime, ovo je stočarski kraj sa polunomadskim uzgojom stoke – ljeti na planini, dakle na katunu, a zimi u svom seoskom naselju u uvali. (Ovaj vid stočarstva naslijeđen je od Vlaha i drugih balkanskih starosjedjelaca). Jedan katun činilo bi oko dvadesetak kuća, odnosno porodica sa katunarom na čelu. A zajednica od više susjednih katuna, često rodbinski povezanih, činila je (od šesnaestog vijeka) pleme sa vojvodom na čelu. Značajnu ulogu u opstanku plemena u vrijeme Turaka odigralo je i svještenstvo, nastojeći da održi narod kraja u pravoslavlju. Tome je pogodovala i blizina Stare Crne Gore, plemenski organizovane, pa mletačkog Kotora i poluzavisnog Dubrovnika, gradova koji su imali privredne i političke veze sa ovim krajem.
Prve banjske vojvode potiču iz kuće Petrovića. Vojvoda Ivan Petrović je savremenik vojvode Grdana Nikšića. Petrovići su živjeli u Donjim Banjanima,u selu Petrovići a od njih su današnja banjska bratstva: Kneževići, Popovići i Pejovići. Od ovih Popovića su i Popovići u selu Trepča kod Nikšića.Od sredine sedamnaestog do sredine osamnaestog vijeka Matovići iz banjskog sela Prigradine davali su obor kneza (tada se ne pominju banjske vojvode), pa će potom glavni knez biti iz sela Klenka. Klenčanin Petar Mulina naslijedio je kneževstvo od Matovića iz Prigradine, koje je postalo nasljedno. Sljedeći knez je bio sin Petrov – Baćo, a zatim Vasilj Baćov, koji će uzeti prezime po ocu (Baćović), koje će se ustaliti i za njegove potomke. Njega nasljeđuje njegov sin Jovan Baćović, koji je stekao i zvanje vojvode. Poginuo je u bojevima za oslobođenje Banjana od Turaka (1862), kao i njegov nasljednik vojvoda Maksim Baćović (1876). Potom je vojvodstvo prešlo na Maksimovog strica Sima. Pored vojvode, Banjani su imali i serdara. Najistaknutiji banjski prvak prve polovine devetnaestog vijeka bio je Rade Božov Miljanić, iz glasitog banjskog bratstva, a njegov sin, najveći banjski junak Đoko Miljanić dobija zvanje serdara. Uz svoje prezime (po ocu) Radović, dobio je i plemensko ime, odnosno prezime – Banjanin. Posljednji serdar plemena bio je Marko Đokov Radović. Značajnu ulogu u plemenu imala su i neka druga banjska bratstva. Komnenovići su staro i nekad vrlo moćno banjsko bratstvo. Podigli su crkvu na Tupanu početkom 17-og vijeka; gospodarili su dobrim dijelom banjske teritorije i imali su katune na Durmitoru. Gambelići, odnosno Milovići, takođe su stara i poznata banjska kuća. Ognjenovići su imali takođe plemenske prvake tokom 18-og i 19-og vijeka.
Koprivice su staro banjsko bratstvo i najbrojnije u plemenu u posljednja dva vijeka. Oni su i najpoznatija svještenička kuća u Banjanima. Više od pet vjekova su davali svještenike plemenu. Od Koprivica je bio i patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta.Koprivice su predvodile svještenički, a Miljanići ratnički stalež u Banjanima.
Konačnim ulaskom Banjana u granice Crne Gore, dakle njihovim oslobođenjem od Turaka (1878), pleme postaje jedna od crnogorskih kapetanija sa kapetanom na čelu. Prvi kapetan oslobođenih Banjana bio je Gišan Radović-Miljanić, koji je kratko upravljao kapetanijom zbog neslaganja sa Knjazom Nikolom I Petrovićem, a njega nasljeđuje Ćetko Pejov Eraković. Ćetka je naslijedio njegov sinovac Jevto Pejović-Eraković. U međuratnom periodu, kao i po Drugom svjetskom ratu, Banjani postaju opština sreza Nikšića, a predsjednici opština su bili iz više banjskih bratstava. Od 1960. Banjani nemaju status opštine, već su postali dio prostrane opštine Nikšić.
Stanovništvo, naselja i bratstva Banjana
I sve do pojave Slovena ovdje je živio balkansko-mediteranski etnički elemenat,Iliri i Vlasi, koji je u prvim vjekovima Hristove ere pokoren od strane Rimljana. Sloveni su i zatekli poromanjeni balkansko-mediteranski svijet, koji će se ponovo etnički pretapati – slovenizirati.
Dinarska plemena često vode porijeklo od zajedničkog pretka, kao što je to primjer sa Vasojevićima,Bratonožićima, Bjelopavlićima, Ozrinićima, Piperima, Zagarčanima ili Bandićima. Ali ovo nije slučaj sa Banjanima. No, možda bi se i o tome moglo govoriti za srednjovjekovne Banjane. Neki izvori govore da su se Banjani naprosto raselili u drugoj polovini petnaestog vijeka, uvođenjem turske vlasti, izgleda dobrim dijelom da su ih i Turci preseljavali iz strategijskih razloga u zapadnu Bosnu (dolina Usore), pa su ispražnjeni banjski prostor naselile porodice sa raznih slovensko srpskih strana, stvarajući kakav-takav komšiluk i sa nešto zatečenog starosjedjelačkog stanovništva. Prema tome, većina stanovništva Banjana potiče od izbjeglica i uskoka iz raznih slovensko srpskih krajeva. Etnografi navode da su ovdje dopirale seobe Srba još od vremena srednjeg vijeka, sa Kosova i Metohije, Makedonije, Bosne i Hercegovine, ili Crnogorskih Brda i Stare Crne Gore. Tako su se formirali zasebni rodovi-bratstva u šesnaestom i sedamnaestom vijeku u Banjanima, objedinjeni u pleme.
Na primjer, poznato je da su Miljanići nastali od Miljana, koji je sa ocem Milisavom i ostalom braćom Bijelem i Mrkom (od kojih su nastali Bijelovići i Mrkajići) došao sredinom 16.vijeka iz Velestova (Čevo), iz starog crnogorskog plemena Ozrinići, koje se nalazi u Katunskoj nahiji, u staroj Crnoj Gori. Za Antoviće postoji predanje da su nastali od sloveniziranih starih rimljana, ali se to sa sigurnošću ne može utvrditi.
Živeći u bližem i daljem komšiluku ljudi ovog prostora su se dosta rodbinski povezali (ženidbom-udajom), pa iako ne potiču od zajedničkog pretka, njihova se etnička i generička strktura prilično izjednačila. To su dinarci, dakle dinarska rasa ljudi. Međutim, sami rodoslovi banjskih bratstava, koji uvažavaju porijeklo po muškoj rodnoj liniji, govore da porijeklo ovih ljudi vuče korijene iz slovensko-srpske i starobalkanske, romansko-ilirske i vlaške ekumene. Recimo, oko polovine banjskog stanovništa, koje je u plemenu živjelo sredinom prošlog vijeka, predstavlja potomstvo Banjana starosjedjelaca, koji su na ovom prostoru više od četiri stoljeća. A takođe se smatra da veliki dio starosjedjelaca vode porijeklo od neslovenskog naroda – ilirskog plemena Mataruga, koji su pripadali većem ilirskom plemenu Španji, koji su, opet, pripadali najvećem ilirskom plemenu - Dokleatima.Mora se uzeti u obzir da su Sloveni zatekli i drugi neslovenski svijet (Romane, Ilire i Vlahe), koji su takođe jedna generička komponenta u etnosu Banjana. A poznato je i to da su se oni kao nomadi pomjerali u ranom srednjem vijeku sa jugoistoka prema jadranskom priobalju, pa su se neki od njih mogli zadržati i u Banjanima. Razumije se da je bio dominantan slovenski etnički elemenat ljudi ovog kraja, koji je već do kraja srednjeg vijeka sasvim asimilovao sve te starobalkanske etničke struje.
Velimlje je jedino naselje Banjana koje je već krajem devetnaestog vijeka steklo status varoši i živjelo je kao činovničko-trgovačko naselje sve do 1960, kada je izgubilo status opštinskog centra. No, i dalje se uzima kao varoš sa mjesnom kancelarijom.
Banjska sela su: Klenak, Koprivice, Macavare, Milovići, Miljanići, Petrovići, Prigradina, Riječani, Tupan. Međutim svako od ovih sela ima više zaselaka, odnosno manjih grupa kuća, koje se mogu izdvojiti i kao posebna sela. Na primjer selo Miljanići obuhvata čak još pet sela, a to su: Dubočke,Birač, Muževice, Rusenovići, Jelovica, kao i njihovo centralno naselje: Miljanići. Koprivice takođe čine više sela: Renovac, Šake, Čista vlaka, Crni kuk, Šljeme.
Banjani su u posljednja dva vijeka imali oko četrdeset bratstava. Za to vrijeme neka su bratstva iščezla iz plemena – smanjivalo se njihovo muško potomstvo dok nije nestalo, mada su tome dale doprinos i česte emigracije iz ovog pasivnog kraja. A u posljednje pola stoljeća neke su se banjske porodice pomjerile do obližnjih gradova, pa više ne žive u plemenu, ali ne otuđuju svoju imovinu, dakle očevinu. Ima i primjera da su od jednog bratstva nastala dva, što se neki bratstvenički ogranak zvanično proglašava posebnim bratstvom. Tako se potomci Rada Miljanića (krajem 19-og vijeka) zovu Radovići. Kako se Velimlje izgrađivalo kao varošica, kao i razvojem školstva i saobraćaja, u ovaj su kraj živjeli kraće ili duže i neki ljudi sa strane, pa ih ne možemo smatrati Banjanima. Ali ako su njihove tri generacije živjele u plemenu, treba ih uzeti u obzir kao i druga banjska bratstva, pa čak i kada predstavljaju smo jednu porodicu. Sredinom prošlog vijeka u Banjanima su živjele porodice (bratstva): Antović, Baćović, Bijelović, Vasiljević, Gligović, Draganić, Đurković, Elezović, Eraković, Zečević, Jovović, Kapetinić, Kecojević, Kilibarda, Knežević, Kovač, Kokotović, Komnenović, Koprivica, Kosanović, Krivokapić, Krušić, Lazarević, Avlijaš, Lučić, Manojlović, Marković, Matović, Milović, Milošević, Miljanić, Mirković, Mićović, Mišković, Mrkajić, Nikolić, Ognjenović, Orbović, Papić, Pejović, Perović, Popović, Radojević, Radović, Rupar, Sarić,Spasojević, Tomašević. Banjani su vjekovima bili živo imigraciono-emigraciono područje, o čemu je već bilo riječi. To, u izvjesnoj mjeri, važi i za ostala dinarska pemena. Interesantno je da su mnoge znamenite srpske porodice i pojedinci porijeklom iz ovih plemena. Preci Nikole Tesle i Nikolaja Velimirovića su porijeklom iz Banjana. Banjani su naselili više mjesta u valjevskom kraju, u Srbiji, gdje i postoji selo Banjani kod Uba, Donji Banjani kod Ljiga, Gornji Banjani kod Gornjeg Milanovca kao i čuvenu Brankovinu kod Valjeva. Tako su porijeklom od Miljanića iz ovog plemena porodice Nenadović (Aleksa Nenadović, prota Mateja Nenadović, Jakov Nenadović, Ljuba Nenadović), Birčanin (Ilija Birčanin), Lazarević (pop Luka Lazarević).
Miljanići su bili brojni, pa su se, sa ostalim Banjanima iseljavali u Argentinu (Buenos Aires i provincija Ćako- gradić Roche Sainz Peña i drugi) gdje ima i Kilibardi, Erakovića, Kapetinića, Rupara, Milovića, Bijelovića..zatim u SAD (Vašington, Njujork, Čikago, Minesota, Montana, Kalifornija, Aljaska) gdje ima dosta Rupara, ali i u Vojvodinu, gdje ima dosta i Koprivica kao i ostalih Banjana (Novi Sad, Kula, Vrbas, Lovćenac, Crvenka), i u Hrvatsku : Mihanići kod Dubrovnika, Škabrnja kod Šibenika, Kruševo kod Obrovca, Golubić kod Knina i Pisarovina kod Zagreba.Ima ih i u Nevesinju (Republika Srpska).
Rođeni Banjani su patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta i vladika Hadži Sava Kosanović, episkop Nikšićko-Budimljanski Joanikije Mićović, kao i dr.Petar Miljanić, lični ljekar Kralja Nikole I Petrovića , prvi ljekar u oslobođenoj Podgorici i osnivač moderne medicine u Crnoj Gori, kao i njegov sin dr.Niko Miljanić, utemeljivač moderne hirurgije u Crnoj Gori i njen prvi Predsjednik Vlade (Predsjednik CASNO-a 1943.g) u II svjetskom ratu, i to kao nestranačka ličnost.
Poznate ličnosti iz Banjana, u savremenom dobu su i pozorišni dramaturzi Vida Ognjenović, Blagota Eraković,Stevan Koprivica, pisac Mirko Kovač, režiseri Veljko Bulajić i Krsto Papić, svjetski poznati neuropsihijatar koji živi u Njujorku je dr.Dušan Kosović,selektor fudbalske reprezentacije Jugoslavije i trener Crvene Zvezde i Real Madrida Miljan Miljanić, književnik Dragiša L. Jovović, radio-novinar i publicista Mihailo-Koko Miljanić, novinar i generalni direktor RTV Crne Gore Radovan-Zeko Miljanić,aforističar i publicista Dragan Koprivica, direktor dizajna kod svjetski poznatog modnog kreatora Calvina Klaine-a je Stefan Miljanić, sportski novinar i komentator Milorad Đurković, biznismen Stanislav-Ćano Koprivica, vlasnik preduzeća Montex iz Nikšića i jedan od osnivača prvog crnogorskog nezavisnog nedjeljnika "Monitor" i njegov najveći mecena, kao i mnogi drugi.
Opšte odlike
Banjani su staro-hercegovačko, dinarsko pleme, koje je u vrijeme turske okupacije pripalo Hercegovačkom sandžakatu, a sada savremenoj Crnoj Gori u čiji sastav su se vratili, neznatnim dijelom 1860, a konačno 1878. godine. Banjani su i prije dolaska Turaka, pripadali Crnoj Gori, Zeti i Duklji, a njima su vladale dinastije Crnojevići, Balšići i Vojislavljevići, kao i guvernadurske familije. Zauzimali su središnji prostor između Nikšića i Bileće – od vrhova Njegoša, gdje su u njegovom podnožju, u selu Muževice živjeli preci crnogorske Dinastije Petrović - Njegoš,koji su kao trgovačka porodica došli iz Zenice u Bosni, do rijeke Trebišnjice, odnosno do današnjeg Bilećkog jezera. Površina im je, po slobodnoj procjeni, oko 380 kvadratnih kilometara. Nalaze se između 42 stepena, 45 minuta, i 43 stepena sjeverne geografske širine, a leže na 18. meridijanu istočno od Griniča, između 30. i 46. minuta. Graniče se sa ostalim crnogorskim plemenima: Golijom na sjeveru, Trepačkim Rudinama na istoku, Grahovom na jugu, a na zapadu Oputnim rudinama koje se nalaze u istočnoj Hercegovini. U prošlosti je granica Banjana prema jugu i istoku bila drugačija. Na tom potesu pleme se graničilo sa Riđanima, vlaškim plemenom koje se asimilovalo ili raselilo do kraja 17. vijeka, pa se na njegovom prostoru formiraju dva nova plemena – Grahovo i Trepačke Rudine. Novoformirana plemena su se, dakle, proširila i na dijelu banjske teritorije. Planinski vijenci Njegoša i Somine čine prirodnu granici Banjana na sjeveru, dok je od sjeverozapada prema jugozapadu granica nešto otvorenija i ide vrhovima Brekovca, Bratogošta, Tisovca i spušta se na Trebišnjicu, odnosno Bilećko jezero. Južna i istočna granica Banjana ide brdovitom površi, bez većih prirodnih prepreka.
Selo Petrovići sa bližom okolinom (priobalje Trebišnjice) zove se Donji Banjani. To je najniži dio plemena i spušta se i ispod 400 -{m}- nadmorske visine. Preostali dio plemena zove se Gornji Banjani. Gornjobanjska sela nižu se od 800 do 1.100 metara nadmorske visine. Planinski vrhovi Jelovice su između 1.100 i 1.280 metara nadmorske visine. Vrhovi Somine i Bratogošta prelaze ovu visinu, a najviši vrh Njegoša, Ravna glavica, diže se iznad nivoa mora 1.721 metar. U središnjem dijelu plemena nalazi se varošica Velimlje, na samom obodu Velimljskog polja. To je, u stvari, kraško poljice od 3 – 4 kvadratna kilometra, a njegov najniži dio je nešto ispod 800 -{m}- nadmorske visine i završava se udubljenjem poput lijevka, kuda je nekad u daljoj prošlosti otekla voda. Ovo je teritorija takozvanog ljutog krasa; preovlađuju manja i veća uzvišenja sa naslagama krečnjačkih i dolomitnih stijena. Nešto malo obradive zemlje nalazi se u vrtačama i na terasastim površima. Razumije se da ovakva zemljišna podloga omogućava oskudnu vegetaciju, a tim i više što kiše slabo padaju u vegetativnom periodu (maj-septembar), a tekućih (površinskih) voda skoro i nema. Postoje samo tanušni izvori žive vode na Njegošu: Jama Matovića i Tupanjska vrela, zatim u naseljima Gornjih Banjana: Kruška i Crni kuk, pa Sopot u Donjim Banjanima. Mogao bi se naći i neki pištet ili bučalina, kao što je Zaboj u Mokrom Dolu, u selu Dubočke a to su sezonski izvorčići i bez većeg značaja za život ljudi. I na Hercegovim lukama u Somini postoji takođe tanušan izvor-pištet. Zato su ljudi ovog kraja primorani da prave bazene u kojima se skuplja kišnica.
Poznato je da kraški tereni, a posebno područje ljutog krasa kakvi su i Banjani, trpi vidne promjene zbog ubrzanih erozivnih procesa koji se nepovoljno odražavaju na biljni i životinjski svijet, kao i na samu naseljenost. U dalekoj prošlosti ovaj kraj nije bio oskudan vodom, zemljišnim kompleksima, pa ni biljnim i životinjskim svijetom. Ispod Njegoša izvirala je Tupanjska rijeka koja se probijala kroz selo Riječane, koje po njoj i nosi ime. Sva je prilika da je i današnje Velimljsko polje bilo pod vodom, koje i do danas u toku jesenjih kiša poplavi. Klima ovog kraja, zavisno od reljefa, nije jedinstvena. Banjsko priobalje Trebišnjice (danas Bilećkog jezera) ima blagu klimu jer tu dopire uticaj mediteranskog sunca. Pretežni dio plemena ima umjerenu kontinentalnu klimu, dok samo planinski dio ovog kraja ima odlike planinskog podneblja. Ono po čemu je plemenska teritorija prilično ujednačena jeste godišnji raspored i količina vodenog taloga.
Banjani su u neku ruku složeno pleme, jer pojedina banjska bratstva imaju odliku plemena. To se sa dosta razloga može reći za Koprivice i Miljaniće, pa i za neka druga bratstva. Navedena bratstva imaju veliki zemljišni posjed u plemenu sa svojom bratstveničkom crkvom i, naravno, grobljem. Imaju zajedničku slavu i staru tradiciju preko četiri i po vijeka, odnosno bar 17 koljena, pa se u novije vrijeme i međusobno orođavaju. Imali su prvake plemena i ugled vodećih bratstava.
Banjani se prvi put nalaze u pisanom obliku 1319. godine, u dokumentima kralja Milutina, čijoj su državi pripali, u vrijeme kada je Raška osvojila Zetu. Ime su dobili po zvanju srednjovjekovnih oblasnih gospodara: ban, a smatra se da je eponim plemena bio legendarni ban Rusen. Ovo se vjerovanje sačuvalo u Gornjim Banjanima, gdje se nalazi i zaseok koji je dobio ime po imenu bana – Rusenovići. Donjebanjci vjeruju da je ime plemena došlo po kosovskom naselju Banjska, odakle i potiču, kako se priča, porodice iz Donjih Banjana. Neka istraživanja novijeg datuma upućuju na to da je pleme dobilo ime po Vlasima Banjanima koji su kao nomadi došli iz mjesta Banjane u Makedoniji.
Plemenska slava Banjana je 20. januara - Jovanjdan, mada ima bratstava koji ga ne slave. Zborno mjesto (zborna glavica) plemena bilo je Kruška, na kojoj su se održavale plemenske skupštine i donosile važne odluke. Neki su se zborovi održavali i u Manastiru Kosijerevu, a najčešće oni koji su imali značaj šireg područja. Održavani su zborovi i u Prigradini na Počivalama, kao i na Crnom Kuku, što je zavisilo od raznih faktora.
Ovaj je kraj uvijek bio periferija, odnosno krajina. Dakle, nikada nije bio obuhvađen centralnim dijelom neke veće administrativne jedinice. To su i danas Banjani: krajičak Crne Gore i opštine Nikšić prema Republici Srpskoj. Mesto je i plaćalo danak krajina na razne načine. Prirodno je da sve investicije kreću od centra prema periferiji, pa često do nje i ne dolaze. Tako se dešavalo i Banjanima, koji su i najviše dobijali kad su bili kapetanija i kasnije opština.
O prošlosti Banjana
Banjani su kraj značajne praistorije i burne a malo istražene istorije. Crvena stijena, arheološko nalazište u Donjim Banjanima, gdje je pronađen i zub neandertalca, žrvanj i sl., govori da su na ovom prostoru živjeli ljudi paleolita, neolita i bronze. A gradine i brojne gomile (ili mogile) svjedoče da je kraj poprimio i izvjesne urbane odlike u bronzanom i gvozdenom dobu.
Istorija ove teritorije počinje sa Rimljanima u čijoj su se mreži puteva našli i Banjani. U banjskom selu Riječani, kuda je prolazila važna rimska saobraćajnica prema Duklji i Skadru, izgrađen je kastrum Saltua. Sloveni su ovaj kraj, kao i njegovo šire okruženje, naselili u prvoj polovini sedmog vijeka, potiskujući prorijeđeno romansko i ilirsko stanovništvo u planinske vrleti. Iako tada Sloveni nijesu poznavali državno ustrojstvo, počeli su ga dosta brzo izgrađivati, a već su imali lokalne starješine koje su imenovali slovenskim titulama: ban i župan. Kraj je u ranom srednjem vijeku (osmo-deveto stoljeće) postao banovina i pripadao je župi Onogošt. Potom će više župa sa Onogoštom formirati oblast Podgorje (Submontana), koja je pripadala državi Duklji.
Od osamdesetih godina 12. vijeka Duklja (Zeta) ulazi u sastav Raške. Banjani će u sastav Raške, dakle države Nemanjića, ostati nepuna dva vijeka, a potom će postati dio Bosne, u kojoj će ostati nepun jedan vijek – do pada pod Turke (1466).
Zahvaljujući reljefu, dakle prirodnom okruženju, ovaj je kraj imao sve potrebne uslove da se organizuje kao posebna upravna jedinica, već u starom vijeku. Vjerovatno je ovo bila takođe jedna manja upravna jedinica (banovina) i u ranom slovenskom periodu. Jedan mikrolokalitet u Banjanima se i zove Banova stolica. Tu se i danas prepoznaje kameno sjedište na kome je, kako se vjeruje, sjedio ban u vrijeme skupova koje je tu sazivao. A kasnije, u doba Turaka i po njihovoj administraciji, kraj je postao nahija, vjerovatno i zbog toga što je i ranije bio sa izvjesnom samoupravom. To je i bio jedan od činilaca da se i u vrijeme tursko organizuje kao pleme sa plemenskim predstavnicima.
Osnovna ćelija za razvoj plemena, kako etnolozi ističu, bio je katun. Naime, ovo je stočarski kraj sa polunomadskim uzgojom stoke – ljeti na planini, dakle na katunu, a zimi u svom seoskom naselju u uvali. (Ovaj vid stočarstva naslijeđen je od Vlaha i drugih balkanskih starosjedjelaca). Jedan katun činilo bi oko dvadesetak kuća, odnosno porodica sa katunarom na čelu. A zajednica od više susjednih katuna, često rodbinski povezanih, činila je (od šesnaestog vijeka) pleme sa vojvodom na čelu. Značajnu ulogu u opstanku plemena u vrijeme Turaka odigralo je i svještenstvo, nastojeći da održi narod kraja u pravoslavlju. Tome je pogodovala i blizina Stare Crne Gore, plemenski organizovane, pa mletačkog Kotora i poluzavisnog Dubrovnika, gradova koji su imali privredne i političke veze sa ovim krajem.
Prve banjske vojvode potiču iz kuće Petrovića. Vojvoda Ivan Petrović je savremenik vojvode Grdana Nikšića. Petrovići su živjeli u Donjim Banjanima,u selu Petrovići a od njih su današnja banjska bratstva: Kneževići, Popovići i Pejovići. Od ovih Popovića su i Popovići u selu Trepča kod Nikšića.Od sredine sedamnaestog do sredine osamnaestog vijeka Matovići iz banjskog sela Prigradine davali su obor kneza (tada se ne pominju banjske vojvode), pa će potom glavni knez biti iz sela Klenka. Klenčanin Petar Mulina naslijedio je kneževstvo od Matovića iz Prigradine, koje je postalo nasljedno. Sljedeći knez je bio sin Petrov – Baćo, a zatim Vasilj Baćov, koji će uzeti prezime po ocu (Baćović), koje će se ustaliti i za njegove potomke. Njega nasljeđuje njegov sin Jovan Baćović, koji je stekao i zvanje vojvode. Poginuo je u bojevima za oslobođenje Banjana od Turaka (1862), kao i njegov nasljednik vojvoda Maksim Baćović (1876). Potom je vojvodstvo prešlo na Maksimovog strica Sima. Pored vojvode, Banjani su imali i serdara. Najistaknutiji banjski prvak prve polovine devetnaestog vijeka bio je Rade Božov Miljanić, iz glasitog banjskog bratstva, a njegov sin, najveći banjski junak Đoko Miljanić dobija zvanje serdara. Uz svoje prezime (po ocu) Radović, dobio je i plemensko ime, odnosno prezime – Banjanin. Posljednji serdar plemena bio je Marko Đokov Radović. Značajnu ulogu u plemenu imala su i neka druga banjska bratstva. Komnenovići su staro i nekad vrlo moćno banjsko bratstvo. Podigli su crkvu na Tupanu početkom 17-og vijeka; gospodarili su dobrim dijelom banjske teritorije i imali su katune na Durmitoru. Gambelići, odnosno Milovići, takođe su stara i poznata banjska kuća. Ognjenovići su imali takođe plemenske prvake tokom 18-og i 19-og vijeka.
Koprivice su staro banjsko bratstvo i najbrojnije u plemenu u posljednja dva vijeka. Oni su i najpoznatija svještenička kuća u Banjanima. Više od pet vjekova su davali svještenike plemenu. Od Koprivica je bio i patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta.Koprivice su predvodile svještenički, a Miljanići ratnički stalež u Banjanima.
Konačnim ulaskom Banjana u granice Crne Gore, dakle njihovim oslobođenjem od Turaka (1878), pleme postaje jedna od crnogorskih kapetanija sa kapetanom na čelu. Prvi kapetan oslobođenih Banjana bio je Gišan Radović-Miljanić, koji je kratko upravljao kapetanijom zbog neslaganja sa Knjazom Nikolom I Petrovićem, a njega nasljeđuje Ćetko Pejov Eraković. Ćetka je naslijedio njegov sinovac Jevto Pejović-Eraković. U međuratnom periodu, kao i po Drugom svjetskom ratu, Banjani postaju opština sreza Nikšića, a predsjednici opština su bili iz više banjskih bratstava. Od 1960. Banjani nemaju status opštine, već su postali dio prostrane opštine Nikšić.
Stanovništvo, naselja i bratstva Banjana
I sve do pojave Slovena ovdje je živio balkansko-mediteranski etnički elemenat,Iliri i Vlasi, koji je u prvim vjekovima Hristove ere pokoren od strane Rimljana. Sloveni su i zatekli poromanjeni balkansko-mediteranski svijet, koji će se ponovo etnički pretapati – slovenizirati.
Dinarska plemena često vode porijeklo od zajedničkog pretka, kao što je to primjer sa Vasojevićima,Bratonožićima, Bjelopavlićima, Ozrinićima, Piperima, Zagarčanima ili Bandićima. Ali ovo nije slučaj sa Banjanima. No, možda bi se i o tome moglo govoriti za srednjovjekovne Banjane. Neki izvori govore da su se Banjani naprosto raselili u drugoj polovini petnaestog vijeka, uvođenjem turske vlasti, izgleda dobrim dijelom da su ih i Turci preseljavali iz strategijskih razloga u zapadnu Bosnu (dolina Usore), pa su ispražnjeni banjski prostor naselile porodice sa raznih slovensko srpskih strana, stvarajući kakav-takav komšiluk i sa nešto zatečenog starosjedjelačkog stanovništva. Prema tome, većina stanovništva Banjana potiče od izbjeglica i uskoka iz raznih slovensko srpskih krajeva. Etnografi navode da su ovdje dopirale seobe Srba još od vremena srednjeg vijeka, sa Kosova i Metohije, Makedonije, Bosne i Hercegovine, ili Crnogorskih Brda i Stare Crne Gore. Tako su se formirali zasebni rodovi-bratstva u šesnaestom i sedamnaestom vijeku u Banjanima, objedinjeni u pleme.
Na primjer, poznato je da su Miljanići nastali od Miljana, koji je sa ocem Milisavom i ostalom braćom Bijelem i Mrkom (od kojih su nastali Bijelovići i Mrkajići) došao sredinom 16.vijeka iz Velestova (Čevo), iz starog crnogorskog plemena Ozrinići, koje se nalazi u Katunskoj nahiji, u staroj Crnoj Gori. Za Antoviće postoji predanje da su nastali od sloveniziranih starih rimljana, ali se to sa sigurnošću ne može utvrditi.
Živeći u bližem i daljem komšiluku ljudi ovog prostora su se dosta rodbinski povezali (ženidbom-udajom), pa iako ne potiču od zajedničkog pretka, njihova se etnička i generička strktura prilično izjednačila. To su dinarci, dakle dinarska rasa ljudi. Međutim, sami rodoslovi banjskih bratstava, koji uvažavaju porijeklo po muškoj rodnoj liniji, govore da porijeklo ovih ljudi vuče korijene iz slovensko-srpske i starobalkanske, romansko-ilirske i vlaške ekumene. Recimo, oko polovine banjskog stanovništa, koje je u plemenu živjelo sredinom prošlog vijeka, predstavlja potomstvo Banjana starosjedjelaca, koji su na ovom prostoru više od četiri stoljeća. A takođe se smatra da veliki dio starosjedjelaca vode porijeklo od neslovenskog naroda – ilirskog plemena Mataruga, koji su pripadali većem ilirskom plemenu Španji, koji su, opet, pripadali najvećem ilirskom plemenu - Dokleatima.Mora se uzeti u obzir da su Sloveni zatekli i drugi neslovenski svijet (Romane, Ilire i Vlahe), koji su takođe jedna generička komponenta u etnosu Banjana. A poznato je i to da su se oni kao nomadi pomjerali u ranom srednjem vijeku sa jugoistoka prema jadranskom priobalju, pa su se neki od njih mogli zadržati i u Banjanima. Razumije se da je bio dominantan slovenski etnički elemenat ljudi ovog kraja, koji je već do kraja srednjeg vijeka sasvim asimilovao sve te starobalkanske etničke struje.
Velimlje je jedino naselje Banjana koje je već krajem devetnaestog vijeka steklo status varoši i živjelo je kao činovničko-trgovačko naselje sve do 1960, kada je izgubilo status opštinskog centra. No, i dalje se uzima kao varoš sa mjesnom kancelarijom.
Banjska sela su: Klenak, Koprivice, Macavare, Milovići, Miljanići, Petrovići, Prigradina, Riječani, Tupan. Međutim svako od ovih sela ima više zaselaka, odnosno manjih grupa kuća, koje se mogu izdvojiti i kao posebna sela. Na primjer selo Miljanići obuhvata čak još pet sela, a to su: Dubočke,Birač, Muževice, Rusenovići, Jelovica, kao i njihovo centralno naselje: Miljanići. Koprivice takođe čine više sela: Renovac, Šake, Čista vlaka, Crni kuk, Šljeme.
Banjani su u posljednja dva vijeka imali oko četrdeset bratstava. Za to vrijeme neka su bratstva iščezla iz plemena – smanjivalo se njihovo muško potomstvo dok nije nestalo, mada su tome dale doprinos i česte emigracije iz ovog pasivnog kraja. A u posljednje pola stoljeća neke su se banjske porodice pomjerile do obližnjih gradova, pa više ne žive u plemenu, ali ne otuđuju svoju imovinu, dakle očevinu. Ima i primjera da su od jednog bratstva nastala dva, što se neki bratstvenički ogranak zvanično proglašava posebnim bratstvom. Tako se potomci Rada Miljanića (krajem 19-og vijeka) zovu Radovići. Kako se Velimlje izgrađivalo kao varošica, kao i razvojem školstva i saobraćaja, u ovaj su kraj živjeli kraće ili duže i neki ljudi sa strane, pa ih ne možemo smatrati Banjanima. Ali ako su njihove tri generacije živjele u plemenu, treba ih uzeti u obzir kao i druga banjska bratstva, pa čak i kada predstavljaju smo jednu porodicu. Sredinom prošlog vijeka u Banjanima su živjele porodice (bratstva): Antović, Baćović, Bijelović, Vasiljević, Gligović, Draganić, Đurković, Elezović, Eraković, Zečević, Jovović, Kapetinić, Kecojević, Kilibarda, Knežević, Kovač, Kokotović, Komnenović, Koprivica, Kosanović, Krivokapić, Krušić, Lazarević, Avlijaš, Lučić, Manojlović, Marković, Matović, Milović, Milošević, Miljanić, Mirković, Mićović, Mišković, Mrkajić, Nikolić, Ognjenović, Orbović, Papić, Pejović, Perović, Popović, Radojević, Radović, Rupar, Sarić,Spasojević, Tomašević. Banjani su vjekovima bili živo imigraciono-emigraciono područje, o čemu je već bilo riječi. To, u izvjesnoj mjeri, važi i za ostala dinarska pemena. Interesantno je da su mnoge znamenite srpske porodice i pojedinci porijeklom iz ovih plemena. Preci Nikole Tesle i Nikolaja Velimirovića su porijeklom iz Banjana. Banjani su naselili više mjesta u valjevskom kraju, u Srbiji, gdje i postoji selo Banjani kod Uba, Donji Banjani kod Ljiga, Gornji Banjani kod Gornjeg Milanovca kao i čuvenu Brankovinu kod Valjeva. Tako su porijeklom od Miljanića iz ovog plemena porodice Nenadović (Aleksa Nenadović, prota Mateja Nenadović, Jakov Nenadović, Ljuba Nenadović), Birčanin (Ilija Birčanin), Lazarević (pop Luka Lazarević).
Miljanići su bili brojni, pa su se, sa ostalim Banjanima iseljavali u Argentinu (Buenos Aires i provincija Ćako- gradić Roche Sainz Peña i drugi) gdje ima i Kilibardi, Erakovića, Kapetinića, Rupara, Milovića, Bijelovića..zatim u SAD (Vašington, Njujork, Čikago, Minesota, Montana, Kalifornija, Aljaska) gdje ima dosta Rupara, ali i u Vojvodinu, gdje ima dosta i Koprivica kao i ostalih Banjana (Novi Sad, Kula, Vrbas, Lovćenac, Crvenka), i u Hrvatsku : Mihanići kod Dubrovnika, Škabrnja kod Šibenika, Kruševo kod Obrovca, Golubić kod Knina i Pisarovina kod Zagreba.Ima ih i u Nevesinju (Republika Srpska).
Rođeni Banjani su patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta i vladika Hadži Sava Kosanović, episkop Nikšićko-Budimljanski Joanikije Mićović, kao i dr.Petar Miljanić, lični ljekar Kralja Nikole I Petrovića , prvi ljekar u oslobođenoj Podgorici i osnivač moderne medicine u Crnoj Gori, kao i njegov sin dr.Niko Miljanić, utemeljivač moderne hirurgije u Crnoj Gori i njen prvi Predsjednik Vlade (Predsjednik CASNO-a 1943.g) u II svjetskom ratu, i to kao nestranačka ličnost.
Poznate ličnosti iz Banjana, u savremenom dobu su i pozorišni dramaturzi Vida Ognjenović, Blagota Eraković,Stevan Koprivica, pisac Mirko Kovač, režiseri Veljko Bulajić i Krsto Papić, svjetski poznati neuropsihijatar koji živi u Njujorku je dr.Dušan Kosović,selektor fudbalske reprezentacije Jugoslavije i trener Crvene Zvezde i Real Madrida Miljan Miljanić, književnik Dragiša L. Jovović, radio-novinar i publicista Mihailo-Koko Miljanić, novinar i generalni direktor RTV Crne Gore Radovan-Zeko Miljanić,aforističar i publicista Dragan Koprivica, direktor dizajna kod svjetski poznatog modnog kreatora Calvina Klaine-a je Stefan Miljanić, sportski novinar i komentator Milorad Đurković, biznismen Stanislav-Ćano Koprivica, vlasnik preduzeća Montex iz Nikšića i jedan od osnivača prvog crnogorskog nezavisnog nedjeljnika "Monitor" i njegov najveći mecena, kao i mnogi drugi.
Radoje Mihajlov Crnogorac
|
Radoje Mihajlov Crnogorac (1844. Somina — 1924. Stari Dulići) bio je vođa sominskih komita u periodu austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine, aneksije i cijelog Prvog svjetskog rata. Komitovao je u planini Somini punih 12 godina, od 1906. do 1918. godine. Zajedno sa braćom Tomom i Vulom i sinovima Đurom, Aćimom i Vidakom predstavljao je pravi strah i trepet za austrougarske postaje na teritoriji Gacka. [1]Obrad Višnjić u knjizi "Golija i Golijani" o njemu kaže: "Malo je muškijeh oči smjelo ući tamo gdje je ulazio Radoje Mijajlov Crnogorac". U toku komitovanja, izgubio je dva sina i brata.[2] Đuro je umro pod nerazjašnjenim okolnostima u toku rata, Sima su 1916. strijeljali okupatori na montiranom procesu u Mostaru, a Tomo je umro od Španjolske groznice pri kraju rata. [3]
Porijeklo Bratstvo Crnogorac je doselilo u Stare Duliće oko 1840. godine iz crnogorskog plemena Cuce, selo Trnjine. Potiču od bratstva Roganović, potomaka kneza Rogana koga je Njegoš uvrstio u ličnosti "Gorskog vijenca".[4] Druga veoma značajna ličnost bratstva Roganović je mitropolit crnogorski Ilarion Roganović-Cuca. Kad su se 1840. tri brata Mijat, Raško i Vidak Roganović, primorani zbog krvne osvete, doselili u podnožje planine Somine, promijenili su prezime u Crnogorac. Dalje porijeklo bratstva Crnogorac veže se za Kuče, za bratstvo Drekaloviće, potomke krojskog vlastelina Đorđa Kastriota Skenderbega, pravoslavnog Srbina, koga su Albanci proglasili za svog nacionalnog heroja.[5] Od Drekalovića potiču mnoge znamenite ličnosti ( Marko Miljanov, Nikac od Rovina, Rajko Petrov Nogo..). Od bratstva Crnogorac potiče bratstvo Vidaković u Danićima kod Gacka, koje njeguje svoju istoriju i porijeklo.[6] Rani dani i okupacija Rođen je kao najstariji sin Mihajla Mitrovog Crnogorca 1844. godine. Mihajlo je, sa punih hiljadu grla male i krupne stoke, važio za jednog od najimućnijih gatačkih domaćina. Radoje, međutim, nikada nije bio sklon strogom porodičnom životu. U ranoj mladosti je samostalno napadao turske posjede u Fazlagića Kuli i ostalim muslimanskim selima. Njegovi savremenici su govorili " da je živa vatra, da se nikoga ne boji i da svakome smije izaći na biljeg." Okupaciju Bosne i Hercegovine 1878. Radoje je odmah doživio kao krajnje neprijateljsku. Nije se htio ni pokoriti da ide na odsluženje vojnog roka, u soldate, kako su ih tada nazivali, već se, sasvim sam, odmetnuo u planinu Sominu i skrivao od autrougarskih patrola. Njegova braća Tomo i Spasoje su, međutim, bili primorani da odsluže vojni rok. Sva četvorica su ubrzo pobjegla iz austrougarske vojske, iskakajući kroz prozore sa višespratnih kasarni. Kao dezerteri, bili su svjesni da im prijeti vojni sud. Spasoje se preselio u Goliju, a Vule je bio u službi knjaza Nikole kao povjerenik za Goliju i Banjane.[8] U tom periodu, Radoje je neprestanim napadima na Fazlagića Kulu, otimanjem i paljenjem štala i torina, begovskim porodicama stavljao do znanja da je njihovo vrijeme prošlo. Sa druge strane, još veće nepomirenje sa austrougarskim vlastima, odvelo ga je u planinu Sominu, u komitovanje koje je počeo sam, 1906. godine. Od tada je počeo njegov mali rat sa okupatorima, posebno sa Milanom Počučom, Srbinom iz Like, austrougarskim fakmajstorom i komandantom okupatorske postaje na Brljevu. Okupatorske vlasti su ponudile nagradu za onoga ko ubije ili živog uhvati komitu Radoja Crnogorca. Fakmajstor Počuča je uvećavao straže, slao desetine patrola da uhvate komitu Radoja, ali bezuspješno. Radoje je, u više navrata dokazivao da su oni ti koji treba da bježe i da se spasavaju, a ne on.[9]1912. Radojev najstariji sin Simo, nakon četvorogodišnjeg rada u Južnoj Americi, na poziv kralja Nikole za učešće u oslobođenju Skadra, odazvao se pozivu i došao u Crnu Goru. Radoje je učestvovao u opsadi Skadra 1913. a zatim sa braćom Tomom i Vulom i sinovima Simom, Đurom, Aćimom i Vidakom, odmetnuo preko crnogorske granice. Komitovanje Stravično vješanje gatačkih Srba u Avtovcu 1916.Nakon Sarajevskog atentata 1914. godine i početka Prvog Svjetskog rata, narod Hercegovine je krenuo u borbu za oslobođenje.[10] U Gacku je formiran Gatački bataljon, sa čijim komandantom se Radoje sukobio, zbog čega je, između dvije vatre, morao tražiti izlaz. Sa braćom Tomom i Vulom i sinovima Simom, Aćimom, Đurom i Vidakom, u zimu 1916. vratio se u Sominu i nastavio komitovanje. Živjeli su u skrivenim pećinama, a sami teren, ispresijecan stotinama jama bezdanica, škripova i krševa, onemogućavao je neprijatelja da im se primakne.[11] Simo je, te iste 1916. na prevaru uhvaćen od strane austrougarskih vlasti, nakon čega je sproveden u Mostar, gdje je na montiranom procesu, nakon šest mjeseci tamnovanja-osuđen na smrt. Strijeljan je u Mostaru, a o njegovom herojskom držanju tokom strijeljanja ostale su zabilješke očevidaca.[12] Radoje je sa sinovima i braćom svo vrijeme do kraja Velikog rata napadao Fazlagića Kulu, austrougarske jedinice i postaje. Đuro Radojev je umro u komitovanju pod nerazjašnjenim okolnostima. Smatrali su da je otrovan. Komita Radoje je imao vrlo kratak period saradnje sa crnogorskim komitima: Majom Vujovićem i Dušanom Roganovićem. Saradnja je, vjerovatno, prekinuta zbog mimoilaženja u ideji o povratku kralja Nikole Petrovića na crnogorski presto.[13] Do samog kraja rata, razni špijuni, lažni jataci i domaći izdajnici su potplaćivani od okupatora da ubiju Radoja ili bilo koga od njegove komitske družine.[14] Uprkos svemu, komiti su se održali do kraja rata, u krajnje nevjerovatnim uslovima, " pod krilima snijega i leda".[15] Pred sami kraj rata komita Tomo i njegova tri mala sina su preminuli od Španskog gripa. Radoje se, sa svršetkom rata, vratio u Stare Duliće gdje je proveo ostatak života do smrti, 1924. godine.[16] Reference
|
Crnogorac je prezime karakteristično za iseljenike iz Crne Gore koji su promijenili prvobitno prezime zbog krvne osvete ili po odluci turskih upravitelja oblasti u koje su doselili.
IZVORI WIKIPDIJA - Crnogorac (prezime) WIKIPEDIJA - Radoje Crnogorac 
Vješanje Srba u Avtovcu
|
BANJANI, NAJMLAĐE CRNOGORSKO PLEME
O braći, kršima i dolovima
Željko Vukmirović
IZVOR: Montenegrina.net
Sa jedne prenke, nedaleko od raskrsnice na putu za Trebinje, baš tamo gdje na putokazu piše Velimlje, sve naprijed, pa i lijevo i desno, pripada teritoriji Crne Gore pod nazivom Banjani. To prostranstvo broji 380 kvadratnih kilometara zapadno od Nikšića. U istorijskim spisima prvi put se pominje 1319. godine. Banjani su Crnoj Gori prisajedinjeni 1878. godine na Berlinskom kongresu. Prema tome, najmlađe su crnogorsko pleme
Čini se da točkovi automobila baš lagano ''grabe'' prelazeći preko starog i od mnogih snjegova oštećenog asfalta na putu koji vodi k Banjanima. Oštar planinski vazduh priziva skoru promjenu i pretpostavke o novom snijegu se završavaju tipom – iz jedan u jedan. Ipak, bar još za malo, sunce ostavlja prostora za jedan drugačiji pogled.
I priča može da počne.
Sve do početka šezdesetih godina prošlog vijeka na teritoriji današnjih Banjana postojala je opština Banjsko – vučedolska, koja je brojila čak 14 hiljada žitelja. Danas, pak, od tog broja na teritoriji u okruženju brda Gradina, Vardar, Golo brdo i Zaljuta, te pogledom na planine Bratogošt, Njegoš i Somina, malo je ostalo.
Raseljenje nije zaobišlo ni ovaj dio Crne Gore.
No, ostalo je da se zna, i to za vazda – ko je, gdje i odakle.
O tome, u društvu Rada Filipova Pejovića, jednog od malobrojnijih ovdašnjih autora bratstveničkih rodoslova i pisca knjige ''Erakovići u Banjanima''.
''Rođen sam i odrastao u selu Cerovica koja je, naravno bez prava na dvoumljenje, ime dobila po cerovoj šumi koja je okružuje. Ipak, to bogatstvo podrazumjeva tek drva za ogrjev i spremanje lista za stoku, te i nema neku važniju upotrebu. Selo Cerovica se nalazi na ispod 800 metara nadmorske visine i klima je nešto povoljnija. Uspijevaju sve žitarice. I kukuruz i pšenica, ječam, raž, ovas... krompir, skoro sve vrste zeleni i svekolikog voća, posebno onog divlje-prirodnog, kao što je drenjina, šipurak, gloginja, trnjina, jagoda...''
Prvo zastajanje, u jedinoj banjskoj varoši Velimlju, Rade koristi da pokaže tamošnju seosku bistijernu zvanu Vladičina voda, spomen obilježje žrtvama fašizma iz Drugog svjetskog rata i tri biste narodnih heroja Mila Kilibarde, Sava Erakovića Strahinje i Vasilja Koprivice.
A onda, kako se pogled otima i prelazi preko brdsko planinskog horizonta, samo kratko dodaje:
''Ma, samo ti se čini da od ovih krša čovjek ne može ni kosom da mane ali, ima tu i lijepih dolova. I za seljaka koji radi na zemlji ovdje ima dosta posla. Vazda se ovdje držala stoka, i goveda i ovce. I vazda je bilo da se prodaje i meso i vuna.''
Tu negdje, u priči o hrani, odvojila se po koja riječ i za ovdašnji kačamak, čuvenu krtolu i posebni sir zvani ''prljo'', onaj slani, tvrdi, spravljen u obliku malih oblutaka, kao stvoren za mezu uz po koju kap ''konavaoke'' ( rakija iz Konavla koja je nekada bila neizostavno piće na banjskim trpezama – nap.a).
Tek, vrijeme je i da se kaže o svakom bratstvu ponešto.
Prema ovdašnjem uvjerenju bratstvo Koprivica je najbrojnije i za njih važi priča da ih u Banjanima i po svijetu ima bar 8.000 muških i ženskih glava. Ovdje su naseljeni u selima Renovac, Čista Vlaka, Crni Kuk, Brekovac, Šake...
Najveće selo koje naseljava bratstvo Miljanića je Dubočke. A i Muževice, naravno. Od ovih Miljanića potiče i serdar Đoko Radov Banjanin.
Selo Tupan, Gornji i Donji, naseljavaju Kilibarde, Erakovići, Sarići, Bakoči... U selima Dolovi i Dukat, takođe, postoje kuće Kilibarda i Erakovića.
Selo Riječani pripada porodicama Andrijaševića, Kilibarda, Nikolića.
U selu Cerovica žive Pejovići, porijeklom od Erakovića, potomci kapetana Ćetka Pejova, po kojem su kasnije uzeli prezime Pejović. U Cerovici žive još i pripadnici bratstva Elezovića i Ognjenovića.
Selo Prigradina pripada bratstvima Matovića, Mićovića i Krušića.
U selu Rusenovići žive uglavnom Ognjenovići.
Pod planinom Somina su Orbovići, Tomaševići, Đurkovići, Sarići i Mujičići, od kojih potiče i banjski serdar Todor.
U selu Macavare i danas žive pripadnici bratstva Mirkovića i Perovića.
U selu Dubočke, osim pomenutih Miljanića, ima i Milovića. A ima i Krš Milovića, da se zna.
Klenak naseljavaju Baćovići, od kojih potiču jedine ovdašnje vojvode, Jovan, Maksim i Simo. U ovom selu žive Komnenovići za koje važi da su jedno od najstarijih banjskih bratstava. Tu su još Lučići, Antovići, Tomaševići i Zečevići. Iz ovog sela potiču i Đurkovići, te od njih i doktor Živko Đurković, autor knjige ''Klenčani''.
U selu Podljut su Bijelovići, Milovići, Radojevići i po jedna kuća Đurkovića i Elezovića.
U selu Petrovići i okolnim zaseocima žive Mrkajići, Pejovići, Vasiljevići, Kneževići, Popovići, Janičići. U blizini ovog sela nalazi se i, sada već čuveno, arheološko nalazište Crvena Stijena.
U Velimlju – Papići i Radojevići. I bar poneka kuća od svih banjskih bratstava. Plus, doseljenici.
Svakako, zastajkivanje na ovom mjestu podrazumjeva i obilazak spomenika, najprije onom koji pripada spomenu na Stevana Pavlova Kilibardu, koji je poginuo u Prvom svjetskom ratu, u bici kod Verdena, kao narednik 10. artiljerijskog puka američke vojske i jedinom čovjeku s područja bivše Jugoslavije koji je bio nosilac ratnog ordena Čeličnog krsta. Do tog spomenika je i onaj podignut Kilibardama koje je 1918. godine zvjerski pobio austrougraski okupator.
A onda i pogled na drugu stranu, prema velikoj zgradi smještenoj u okrilje brda, Osnovnoj školi ''Rade Perović'' te bolnici ''Dr Niko Miljanić'', nazvanoj po banjskom ljekaru čiji je otac Petar bio osnivač bolnice ''Danilo I'' na Cetinju.
Na kraju, jedini zaključak koji se nameće je da o ovdašnjim bratstvima, te predjelima od krša i dolova - uvijek ima još nešto da se kaže.
Zato, do prve sljedeće prilike...
Čini se da točkovi automobila baš lagano ''grabe'' prelazeći preko starog i od mnogih snjegova oštećenog asfalta na putu koji vodi k Banjanima. Oštar planinski vazduh priziva skoru promjenu i pretpostavke o novom snijegu se završavaju tipom – iz jedan u jedan. Ipak, bar još za malo, sunce ostavlja prostora za jedan drugačiji pogled.
I priča može da počne.
Sve do početka šezdesetih godina prošlog vijeka na teritoriji današnjih Banjana postojala je opština Banjsko – vučedolska, koja je brojila čak 14 hiljada žitelja. Danas, pak, od tog broja na teritoriji u okruženju brda Gradina, Vardar, Golo brdo i Zaljuta, te pogledom na planine Bratogošt, Njegoš i Somina, malo je ostalo.
Raseljenje nije zaobišlo ni ovaj dio Crne Gore.
No, ostalo je da se zna, i to za vazda – ko je, gdje i odakle.
O tome, u društvu Rada Filipova Pejovića, jednog od malobrojnijih ovdašnjih autora bratstveničkih rodoslova i pisca knjige ''Erakovići u Banjanima''.
''Rođen sam i odrastao u selu Cerovica koja je, naravno bez prava na dvoumljenje, ime dobila po cerovoj šumi koja je okružuje. Ipak, to bogatstvo podrazumjeva tek drva za ogrjev i spremanje lista za stoku, te i nema neku važniju upotrebu. Selo Cerovica se nalazi na ispod 800 metara nadmorske visine i klima je nešto povoljnija. Uspijevaju sve žitarice. I kukuruz i pšenica, ječam, raž, ovas... krompir, skoro sve vrste zeleni i svekolikog voća, posebno onog divlje-prirodnog, kao što je drenjina, šipurak, gloginja, trnjina, jagoda...''
Prvo zastajanje, u jedinoj banjskoj varoši Velimlju, Rade koristi da pokaže tamošnju seosku bistijernu zvanu Vladičina voda, spomen obilježje žrtvama fašizma iz Drugog svjetskog rata i tri biste narodnih heroja Mila Kilibarde, Sava Erakovića Strahinje i Vasilja Koprivice.
A onda, kako se pogled otima i prelazi preko brdsko planinskog horizonta, samo kratko dodaje:
''Ma, samo ti se čini da od ovih krša čovjek ne može ni kosom da mane ali, ima tu i lijepih dolova. I za seljaka koji radi na zemlji ovdje ima dosta posla. Vazda se ovdje držala stoka, i goveda i ovce. I vazda je bilo da se prodaje i meso i vuna.''
Tu negdje, u priči o hrani, odvojila se po koja riječ i za ovdašnji kačamak, čuvenu krtolu i posebni sir zvani ''prljo'', onaj slani, tvrdi, spravljen u obliku malih oblutaka, kao stvoren za mezu uz po koju kap ''konavaoke'' ( rakija iz Konavla koja je nekada bila neizostavno piće na banjskim trpezama – nap.a).
Tek, vrijeme je i da se kaže o svakom bratstvu ponešto.
Prema ovdašnjem uvjerenju bratstvo Koprivica je najbrojnije i za njih važi priča da ih u Banjanima i po svijetu ima bar 8.000 muških i ženskih glava. Ovdje su naseljeni u selima Renovac, Čista Vlaka, Crni Kuk, Brekovac, Šake...
Najveće selo koje naseljava bratstvo Miljanića je Dubočke. A i Muževice, naravno. Od ovih Miljanića potiče i serdar Đoko Radov Banjanin.
Selo Tupan, Gornji i Donji, naseljavaju Kilibarde, Erakovići, Sarići, Bakoči... U selima Dolovi i Dukat, takođe, postoje kuće Kilibarda i Erakovića.
Selo Riječani pripada porodicama Andrijaševića, Kilibarda, Nikolića.
U selu Cerovica žive Pejovići, porijeklom od Erakovića, potomci kapetana Ćetka Pejova, po kojem su kasnije uzeli prezime Pejović. U Cerovici žive još i pripadnici bratstva Elezovića i Ognjenovića.
Selo Prigradina pripada bratstvima Matovića, Mićovića i Krušića.
U selu Rusenovići žive uglavnom Ognjenovići.
Pod planinom Somina su Orbovići, Tomaševići, Đurkovići, Sarići i Mujičići, od kojih potiče i banjski serdar Todor.
U selu Macavare i danas žive pripadnici bratstva Mirkovića i Perovića.
U selu Dubočke, osim pomenutih Miljanića, ima i Milovića. A ima i Krš Milovića, da se zna.
Klenak naseljavaju Baćovići, od kojih potiču jedine ovdašnje vojvode, Jovan, Maksim i Simo. U ovom selu žive Komnenovići za koje važi da su jedno od najstarijih banjskih bratstava. Tu su još Lučići, Antovići, Tomaševići i Zečevići. Iz ovog sela potiču i Đurkovići, te od njih i doktor Živko Đurković, autor knjige ''Klenčani''.
U selu Podljut su Bijelovići, Milovići, Radojevići i po jedna kuća Đurkovića i Elezovića.
U selu Petrovići i okolnim zaseocima žive Mrkajići, Pejovići, Vasiljevići, Kneževići, Popovići, Janičići. U blizini ovog sela nalazi se i, sada već čuveno, arheološko nalazište Crvena Stijena.
U Velimlju – Papići i Radojevići. I bar poneka kuća od svih banjskih bratstava. Plus, doseljenici.
Svakako, zastajkivanje na ovom mjestu podrazumjeva i obilazak spomenika, najprije onom koji pripada spomenu na Stevana Pavlova Kilibardu, koji je poginuo u Prvom svjetskom ratu, u bici kod Verdena, kao narednik 10. artiljerijskog puka američke vojske i jedinom čovjeku s područja bivše Jugoslavije koji je bio nosilac ratnog ordena Čeličnog krsta. Do tog spomenika je i onaj podignut Kilibardama koje je 1918. godine zvjerski pobio austrougraski okupator.
A onda i pogled na drugu stranu, prema velikoj zgradi smještenoj u okrilje brda, Osnovnoj školi ''Rade Perović'' te bolnici ''Dr Niko Miljanić'', nazvanoj po banjskom ljekaru čiji je otac Petar bio osnivač bolnice ''Danilo I'' na Cetinju.
Na kraju, jedini zaključak koji se nameće je da o ovdašnjim bratstvima, te predjelima od krša i dolova - uvijek ima još nešto da se kaže.
Zato, do prve sljedeće prilike...
Konak na planini Somini
Knjiga deveta, u kojoj su pjesme junačke novijeh vremena
Srpske narodne pjesme Skupio ih i na svijet izdao Vuk Stef. Karadžić.
Knjiga deveta, u kojoj su pjesme junačke novijeh vremena o vojevanju za slobodu i o vojevanju Crnogoraca
Biograd, u štampariji Kraljevine Srbije 1900.
Knjiga deveta, u kojoj su pjesme junačke novijeh vremena
Srpske narodne pjesme Skupio ih i na svijet izdao Vuk Stef. Karadžić.
Knjiga deveta, u kojoj su pjesme junačke novijeh vremena o vojevanju za slobodu i o vojevanju Crnogoraca
Biograd, u štampariji Kraljevine Srbije 1900.
|
0001 Sitna knjiga rano podranila
0002 Sa široka polja Gatačkoga 0003 Od vojvode Zimonjić-Bogdana, 0004 Knjiga pređe Sominu planinu 0005 I Banjane pleme svekoliko, 0006 Dokle dođe lomnoj Gori Crnoj 0007 U maleno selo Markovinu, 0008 Popu Luki na bijele ruke, 0009 I tako mu vojevoda piše: 0010 "Pope Luka, moj milosni kume! 0011 "Znaš li, kume, nije davno bilo, 0012 "Nego lani na prvu godinu, 0013 "Od Turaka kad se odmetnusmo, 0014 "I s Turcima kavgu zametnusmo, 0015 "Ti si bio Gacku širokome 0016 "Tri mjeseca i petnaest dana 0017 "Su tvojijeh pedeset hajduka, 0018 "Stekao si dvanaest kumova 0019 "I dvadeset Bogom pobratima, 0020 "Vojevasmo, Turke razgonismo, 0021 "Uzimasmo konje i oružja 0022 "Sa Turaka, đe je nama drago, 0023 "I dao si nama vjeru tvrdu, 0024 "Kad bi nama od nevolje bilo, 0025 "Da ni hoćeš pomoć’ od Turaka; 0026 "Sad ne evo muka dopanula, 0027 "Opet su ne osvojili Turci, 0028 "Svake su ni jade udarili, 0029 "Od kojijeh živjet’ ne možemo; 0030 "I sve bismo jade oprostili, 0031 "No j’ od cara došla turska vojska, 0032 "Tri hiljade Arnauta ljuta, 0033 "A pred njima carevi bimbaša, 0034 "Đulek bego od Stambola grada, 0035 "Svake ni je muke udario: 0036 "Đegod znade prikladnu đevojku, 0037 "Đevojkam’ je sreću izgubio, 0038 "A nevjeste domu omrazio, 0039 "Te im jade oprostit’ ne mogu. 0040 "No za Boga, kume, pope Luka! 0041 "Ali danas ali do vijeka, 0042 "Pomozi mi u nevolji ljutoj, 0043 "Jer se silan Đulek zahvalio, 0044 "Da će vodit’ Arnaute ljute, 0045 "Da će živjet’ u gradu Nikšiću, 0046 "Pa kada mu Đurđev danak dođe, 0047 "Da će Crnu Goru poharati 0048 "I svu Boku do grada Novoga 0049 "I vašega knjaza uhvatiti 0050 "I živoga caru opraviti; 0051 "No na noge, ako Boga znadeš! 0052 "Pa pokupi tvoje Crnogorce, 0053 "Te ga čekaj na Dugu planinu, 0054 "Nećeš li ni izgubit’ krvnika." 0055 Kada popu sitna knjiga dođe, 0056 Knjigu gleda, a suze proljeva, 0057 A sve žali Bogom pobratima, 0058 Pa poskoči kako soko sivi, 0059 Pa je knjige mnoge rasturio: 0060 Jednu posla Čevu pitomome 0061 Senaturu Perković-Stevanu: 0062 "Moj ujače, Perković-Stefane! 0063 "Sakupi mi Čevske harambaše: 0064 "S Vojinića Krstović-Novaka, 0065 "Crne Gore hitra perjanika, 0066 "Sa Zamoća Mrtović-Mršuta 0067 "I sokola Šaletić-Spasoja; 0068 "Kup’te vojsku, hajte na Rudine, 0069 "Sve birajte krvave junake, |
0070 "Jer sam dobar šićar uvodio:
0071 "Tri stotine Arnauta ljutih, 0072 "A pred njima carevi bimbaša, 0073 "Tu je dosta blaga i poštenja, 0074 "Ako Bog da, da ih dočekamo." 0075 Pa je drugu knjigu nakitio, 0076 A posla je u pleme Bjelice, 0077 A na ruke Šutanu Miliću: 0078 "Kupi vojsku, hajde na Rudine, 0079 "Da na drumu pričekamo Turke." 0080 Pa je treću knjigu napravio, 0081 A posla je u Cuce kamene, 0082 A na ruke Roganović-Dragu 0083 I sokolu Šakiću Šćepanu: 0084 "Na noge te do dva pobratima, 0085 "Te od Cuca vojsku sakupite, 0086 "Da na drume Turke pričekamo." 0087 Pa otole na noge skočio, 0088 Markovljane braću pokupio, 0089 Šnjima pođe na Rudine ravne, 0090 I tu sedam harambaša nađe, 0091 A oko njih vojske šest stotina, 0092 Sve birana momka od udarca, 0093 U koga se može pouzdati, 0094 Koji može ranu dočekati, 0095 Iz nevolje druga izbaviti, 0096 A gorega propustit’ mimo se. 0097 Otole se vojska podignula, 0098 Prijeđoše Nikšićke Rudine 0099 I krvave drume i putove; 0100 Dok dođoše Somini planini, 0101 Tu je vojska trudna počinula, 0102 I bijeli danak zadanila, 0103 A pop Luka na noge ustade 0104 Su njegovo sedam harambaša, 0105 Pa prijeđe Sominu planinu; 0106 Dok dođoše Gacku prostranome 0107 Na dvorove Zimonjić-Bogdana, 0108 Tu ih Bogdan dočekao divno, 0109 I ovako Luki besjedio: 0110 "Dobro došo, kume popa.Luka! 0111 "Jes’ doveo crnogorsku vojsku? 0112 "Evo sjutra carevi bimbaša 0113 "I njegovi Arnauti ljuti 0114 "Preko Duge idu u Nikšiće, 0115 "Jesi li ih kader dočekati?" 0116 A pop Luka njemu odgovara: 0117 "Jesam, kume Zimonjić-vojvoda, 0118 "Evo imam vojske šest stotina, 0119 "Ako Bog da da ih dočekamo, 0120 "Biće sjutra muke od Turaka." 0121 Pa otole puške dovatiše, 0122 I pođoše opet u družinu, 0123 A družini pravo kaževaše, 0124 E će Turci naljest’ proz planinu 0125 Kade čuše mladi Crnogorci, 0126 Od radosti pjesme zapjevaše, 0127 A šarene puške potprašiše, 0128 Okrenuše zelenom planinom, 0129 Na krvavu dugu zapanuše. 0130 Dokle dnevi polovinu bilo, 0131 Stade vriska hata i paripa, 0132 Stade rika sa konja Turaka, 0133 Stoji jeka sjajnijeh kumbara. 0134 Kad niz Dugu Turci nagaziše, 0135 Crnogorci njima udariše, 0136 Alaknuše sa četiri strane, 0137 Stade jeka sjajnijeh pušaka, 0138 Stade jauk u vojsku Turaka, 0139 Boj se bije, a krv se proliva, |
0140 Eva Đulek bježati ne hoće,
0141 Ni njegovi Arnauti ljuti, 0142 No meteriz tvrdi uvatiše, 0143 A oko njih konje povezaše, 0144 Pa je Đulek sablju izvadio, 0145 Pa on zove Srbe na megdanu. 0146 Ma Đuleku loša sreća bila: 0147 Puče puška od Crnogoraca, 0148 Te Đuleka bješe pogodila, 0149 Obije mu noge salomila, 0150 Pade Đulek u travu na glavu, 0151 Hoćahu ga posjeć’ Crnogorci, 0152 No ga ne da crni Arapine, 0153 Već je britku sablju izvadio, 0154 Te šnjom brani glavu gospodaru. 0155 Puče druga od Crnogoraca, 0156 Te ubila crna Arapina. 0157 Kad viđoše ono Crnogorci, 0158 U Turke su juriš učinili, 0159 Ko će prvi glavu ugrabiti 0160 Od Đuleka, bega carevoga, 0161 Pa se zagna jedan junakzoran, 0162 Sasred Čeva Gajo Pejoviću, 0163 Da Đuleku posiječe glavu, 0164 Al’ ne dadu Arnauti ljuti. 0165 Od Turaka puče puška sjajna, 0166 Te pogodi Gaja Pejovića 0167 Posred pasa, ne dade mu glasa. 0168 Al’ se zagna drugi junak zoran, 0169 Jest od Cuca Šaliću Šćepane, 0170 Puče puška arnaucka ljuta, 0171 I Šćepana nađe rana grdna, 0172 Salomi munogu u koljeno. 0173 A to viđe Bogdanov Murate, 0174 Sasred Čeva mjesta pitomoga, 0175 Na Đuleka zagon učinio, 0176 Ali puče puška od Turaka, 0177 Te Murata pogodila divno 0178 Uvrh glave među oči crne, 0179 Ni živa ga zemlja ne ščekala. 0180 Kad to viđe Popoviću Luka, 0181 U Turke je juriš učinio, 0182 I razagna na buljuke Turke, 0183 Al’ se dobar Crnogorac nađe, 0184 Jest od Cuca Mika Vukoviću, 0185 Te Đuleku posiječe glavu, 0186 Šutan Milić crnoga Arapa. 0187 Kad viđoše ono Crnogorci, 0188 Razagnaše po planini Turke, 0189 Sve sijeku i vataju žive, 0190 Dok šezdeset posjekoše glava, 0191 Od njih pusto oduzeše blago, 0192 I uzeše konje i oružje. 0193 Đulekove bule povataše, 0194 Sve u svilu i žeženo zlato, 0195 Ne kćeše im ništa oduzeti, 0196 Nego bule natrag otpraviše. 0197 Bogu fala, Srbi zadobiše, 0198 I dođoše na svoje dvorove, 0199 I lijepo šićar dijeliše, 0200 Popu Luki daše starješinstvo, 0201 Od oružja sjajna dževerdana, 0202 Odniješe na Cetinje glave, 0203 I Cetinje šnjima okitiše, 0204 A princip ih divno dočekao, 0205 Darova im od srme medalje. |
