Uvod
|
Dukagjin (Dukađin), alb. krahina e Dukagjinit, odn Malsia e Dukagjinit je planinski kraj na sjeveru Albanije. Nalazi se u nekadašnjem Skadarskom distriktu, koji je nakon administrativne reforme 2015. postao Skadarski okrug. Do te reforme Dukagjin je zahvaćao sjeverni dio Skadarskog distrikta i jedan manji dio Malesijskog (Rrethi i Malësisë së Madhe).
Planinski vijenci Dukađina pripadaju jugozapadnom, južnom i središnjem dijelu lanca Prokletija (alb. Bjeshkët e Nemuna), najjužnijem dijelu Dinarskog gorja. Albansko ime Dukagjin(i) u pučkoj etimologiji tumači se da dolazi od riječi duka (knez, vojvoda) i Gjin (Ivan) - "knez (vojvoda) Ivan". Lokalci kraj nazivaju Malësia e Vogël (u doslovnom prijevodu "Malo gorje" odn. Mala Malesija - a nasuprot "Velikom gorju", tj. Velikoj Malesiji, alb. Malësia e Madhe na sjeverozapadu Albanije). Još jedan od naziva ove regije je Pleme šest zastava (alb. Fis i gjasht bajrakvet). Treće ime je Shala-Shoshi, izvedeno od imena dvaju plemenskih područja, Šalje i Šošija. Prostire se južno i istočno od Velike Malesije (alb. Malësia e Madhe), na prostoru od kuda se s prokletijskih grebena odvodnjava rijeka Drim (alb. Drin). Etnografski se naziva Dukagjin (alb. Malësia e Dukagjinit). Prostor Dukagjina obuhvaća oko 607.59 četvornih kilometara područja (prema drugoj procjeni radi se o oko 814 km2), čiji su glavni kutovi vrh Jezerca (Maja e Jezercës) na sjeveru koji je i najviša točka Dukagjina, zatim sve do planine Maranaj (Maja e Maranajt, najviši vrh 1576 m) na jugozapadu te umjetnog Komanskog jezera na jugoistoku. Visina pokrajine kreće se od 220 do 2570 metara nadmorske visine. Važnija planina u tome gorju je Biga e Gimajve (Maja Biga e Shalës; najviši vrh 2231 m) na granici s Velikom Malesijom. U ovoj pokrajini izviru rijeke Shala i Kiri čije su doline Kirska i Shaljska najvažnije. Iz Šaljske doline teče rijeka Leshnica (Lješnica) koja utječe u Komansko jezero. U Dukađinu se nalazi oko 32 sela s oko 5870 stanovnika (prema popisu iz 2011.), koja su do 2015. obuhvaćale ove općine (nakon 2015. to su mjesne zajednice odn. administrativne zajednice): Shala, Shosh, Pult, Shllak i Temal. U Zakoniku Leke Dukagjinija (Kanun) Dukađin je označen kao područje plemena Shala, Shoshi, Nikaj, Dushmani i Merturi. Taj albanski običajni zakonik ima nekoliko svojih inačica, Skenderbegov zakonik odn. kanun/kanon (alb. Kanuni i Skënderbeut), Arberijski zakonik (alb. Kanun i Arbërisë), Laberijski zakonik (Kanuni i Labërisë) i Zakonik Velike Malesije (alb. Kanuni i Malësisë së Madhe), kraja susjednog Dukađinskom gorju. Zbog sličnih imena dvaju različitih područja događaju se brkanja pojmova. Na zapadnom Kosovu nalazi se Dukagjin odn. Dukađinska ravnica (srp. Metohija; alb. Rrafshi i Dukagjinit). Pored toga, u albanskoj su povijesti postojali Dukađinska Kneževina te Dukađinski sandžak, koji su se prostirali na području prokletijskog gorja i srednjeg toka Drima. IZVOR Dukađinsko gorje. Wikipedija (hr)(en)(sq) |
Sjeverozapadno od Dukagjina se nalazi Malesija, odn. Velika Malesija (Malësia e Madhe) s plemenima Hoti, Kastrati, Klimenti, odn. Keljmendi (Kelmendi) i Škrelji (Shkreli) i par manjih. Prema istoku od Dukagjina nalazi se Đakovička Malesija (Malësia e Gjakovës), s plemenima Krasnići (Krasniqi), Gaši (Gashi) i Bitići (Bytyqi). Dukagjini i Shkodrës, parajsa e braktisur dhe e harruar nga shqiptarët - Fshatrat e Shqipërisë
Autor: Top Channel Albania Datum objave: 6.2.2021. Opis. Kjo është rruga më e vështirë dhe më e bukur që kemi bërë ndonjëherë në ciklin “Fshatrat e Shqipërisë”. Krahina e Dukagjinit, edhe pse e braktisur sot, njihet për rëndësi të madhe ekonomike dhe kulturore qysh në kohë të hershme. Ilnisa Agolli, na udhëton drejt fshatit Prekal dhe Kir. Një aventurë e bukur në zemër të Alpeve, të cilën turistët e huaj e kanë pagëzuar si “Tailanda Shqiptare”. Pse ia vlen ta vizitosh një fundjavë këtë zonë e cila bukuritë natyrore i ka me shumicë? Për më shumë vizitoni: http://top-channel.tv/ |
Naslovna fotografija
Pogled na dolinu Theth (Lugina e Thethit). Pogled prema jugu s uspona Pećkim putem na prijevoj Qafa e Pejës. Desno, u dolini se vide kuće i orađena polja zaseoka Okol. Centar naselja Thethi je nešto južnije. |
Pogled na vrh Ershelit (Maja e Ershelit) iz mjesta Pejdana
Autor: Ndok Piniqi - Punë e juaja, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=48777936 |
STANOVNIŠTVO I NASELJA
Stanovništvo
Tradicionalna plemenska struktura
|
Na području Dukagjina obitava šest plemena:
Svih šest plemena danas većinom pripadaju rimokatoličkoj vjeri, a u manjoj mjeri islamu. Govore sjeverozapadnim geškim dijalektom albanskog jezika. Plemena Shala i Shoshi su blisko povezana, imaju ista zanimanja i obilježja, a ponekad se nazivaju i jednim bajrakom. Druga podjela je ona na Dukagjinsku Malesiju, u koju su pored plemena Shala, Shoshi i Toplana uključeni još i Kiri, Xhani i Plani. 
Karta glavnih albanskih plemenskih regija u sjevernoj Albaniji, Kosovu i Crnoj Gori u 20. stoljeću
Autor: By N.Hoxha - Own work, based on following sources:Elsie, Robert (2015) The Tribes of Albania: History, Society and Culture, I.B.Tauris ISBN: 9780857739322.Mehmet, Ahmetaj (2006) E folmja e Anës së Malit, Albanological Institute of PrishtinaKaser, Karl (1996) Die Stammesgesellschaften Nordalbaniens: Berichte und Forschungen österreichischer Konsuln und Gelehrter (1861-1917)Hoxha, Shefqet (2013) E drejta dokesore në Lumë: Kanuni i Lumës, GeerShehu, Beqir; Shehu, Toca Ermira (2018) Kalaja e Dodës: Vështrim enciklopedik, Botimet M&B ISBN: 9789928256546Dyli, Ylber (2019), ZHVILLIMI I RAJONIT ETNO-GJEOGRAFIK NDËRKUFITAR, ANA E MALIT NË PRESPEKTIVËN INTEGRUESE EUROPIANE , UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISËÇoçaj, Nexhat (2014) Hasi-Enciklopedi Etnokulturore - Vëllimi II Gjeografia, trashëgimia familjare, jeta sociale, Mileniumi i Ri, p. 8 ISBN: 978-9928-174-01-7.Topography taken from the vectorial map of Albania, made by PZmaps. File:Albania_map-en.svg, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=87507279 Zabilješke Edith Durham o plemenima Dukagjina Iz knjige Edith Durham: High Albania and its customs (1908) Edith Durham posjetila je sjevernu Albaniju 1900-ih godina, kojom prilikom je prikupljala podatke i o plemenima Dukađima, koje je grupirala u Pulate, a zatim u dvije skupine Donjeg Pulata (ili Pulata) i onih Pulatske biskupije. Kazala je da je Pulate teško definirati, jer su crkvene granice (Pulatska, odn. Pilatska biskupija) sezale dalje od plemena Pulati. Donji Pulati:
Pulatska biskupija:
Cijelo područje naseljeno gore navedenim plemenima zove se Maltsia e vogel ("Mala Malesija"). Pulatskoj biskupiji pripada i:
Običajno pravo i drugi narodni običaji Kanun Leke Dukagjinija, skup je običajnih zakona, i danas se primjenjuje u sljedećim regijama Albanije: planine Lješa (Lezhë), Mirdite (Mirditë), Šalje i Šoša (Shala-Shoshë) i Nikaj-Merturi. Gjâma e burrave, ili "Muška tužbalica" je smrtni obred koji izvode samo muškarci i samo za muškarce, a održavaju ga isključivo katolički Albanci u brdima Dukagjina, u Iballë i Đakovici (na Kosovu). Dio poganske tradicije u Dukagjinu i Maloj Malesiji (Malesia e Vogel) bila je Shen Verbti ("sveti slijepac"), bog tuče koji je živio u oblacima. U Shali je bio poznat kao Rmoria (vjerojatno od latinskog rumor, "vika, buka, glasina"). |
O antropologiji Dukagjina u djelima raznih autora
Prema Bellu (1931.), Gornji Pulati, regija sjevero-sjeveroistočno od Skadra, naseljena je klanovima Merturi, Nikaj, Shala, Shoshi, Toplana i Gimaj, bajracima ili skupinama bajraka. Prema Myresu (1945.), u Maloj Malesiji su uključeni Shala, Shoshi, Plandi i plemena okruga Toplane. Prema Enkeu ("Bergen des Dukagjin", 1955.), dukađinske planine bile su naseljene sa šest bajraka, Shala, Shoshi, Kir, Gjaj, Plan i Toplan. Prema Protheru (1973.), "Dukajin (u širem smislu) uključuje šest bajraka Pulati, Shala i Shoshi, Dushmani, Toplana, Nikai i Merturi. Njihov teritorij leži između Malzia e Mathe (Malsia e Madhe, op.) i rijeke Drim. Prema austrijskoj karti koja datira iz 1918., albanska gorska plemena su imala sljedeća glavna naselja (uključujući moderne općine): Shala je imao Theth, Lekaj i Nicaj-Shalë (u Shalë); Shoshi je imao Goraj-Budishtë? (u Kastratu) ili Zagorë (u Shkrelu); Kiri je imao Kiri (u Pultu); Gjaj je imao Xhan (u Pultu); Plani su imali Plan (u Pultu); Toplan je imao Toplanë (u Temalu). 
Crtež starca iz plemena Šoši (Shoshi)
Autorica: Edith Durham, prije 1909. godine 
Muškarac iz Šalje
Autor: Pjetër Marubi (1834-1903) - http://tanmarket.com/collectionist/gallery/marubi/marubistudio.html, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=10535104 |
Administrativni ustroj
|
Od ostvarenja albanske neovisnosti, Dukagjin je bio zastupljen u albanskoj upravi kao podprefektura, sa središtem u mjestu Shën Gjergjit, koja je uključivala Shalë, Shosh, Toplane, Plan, Xhan, Kir, Dushman, Shllak i Mazrek, sve do 1953. Nakon ove godine, do 1972. godine, podijeljen je na dvije administrativne jedinice Dukagjin, sa središtem u Breg-Lumi, i Shllaku, sa središtem u Gegaju.
Godine 1967. u Malesiji su stvorene poljoprivredne zadruge, a nakon 1972., stvaranjem udruženih zadruga, stvorena su i Ujedinjena vijeća (Këshillat e Bashkuara): Shala, Shoshi, Pulti i Shllaku. Nakon 1990-ih, s prelaskom na višestranački sustav i tržišnu ekonomiju, Dukagjin je, sve to teritorijalnog preustroja 2015. godine, sastavljen od 5 općina (komuna): Shala, Shoshi, Pulti, Shllaku i Temali. |
Naselja
|
Dukagjin ima oko 40 sela i površinu od 607,59 km2. Krajem 1990-ih bilo je u njima 5.204 obitelji, s oko 17.000 stanovnika. Većina njih je 1990-ih sišla iz planina u polja i gradove, za boljim životom. Velika većina njih nalazi se u gradu Skadru (Shkodër), u četvrtima "Mark Lula", "Kiras", u "Partizani", te u općini Rrethina. Islejeni Dukađini također se nalaze u Tirani; u kotaru Kurbin (u kojem danas ima preko 400 obitelji) u Lješu (Lezhë); u Velikoj Malesiji, te u gradovima i drugim ravničarskim regijama. Neki od njih su u emigraciji, a mnogi su svoje obitelji stvorili na prostoru od Europe, do SAD-a, pa čak i do Australije.
Popis većih naselja na prostoru Dukagjina: |
|
Pult
|
Shalë
Shalë, mjesna zajednica i nekadašnja općina u sjeverozapadnom dijelu Albanije. Nalazi se u općini Skadar. Šalja / Shalë pokriva gornji tijek rijeke Shalë u planinama Prokletija. Trinaest je malih planinskih sela u ovoj općini:
|
Shosh
Šoš (Shosh) je bivša općina u okrugu Skadar (Shkodër). Reformom lokalne uprave iz 2015. postao je pododjel općine Shkodër. Broj stanovnika prema popisu iz 2011. bio je 80. Njegov teritorij se poklapa s teritorijem povijesnog plemena Shoshi. Naselja su: |
Shllak
Shllak je bivša općina u okrugu Shkodër, sjeverozapadna Albanija. Reformom lokalne uprave iz 2015. postao je pododjel općine Vau i Dejës. Broj stanovnika prema popisu iz 2011. bio je 671. Naselja su: |
Temal
Temal je bivša općina u okrugu Skadar. Reformom lokalne uprave iz 2015. postao je pododjel općine Vau i Dejës. Broj stanovnika prema popisu iz 2011. bio je 1.562. Naselja su:
|
Obrazovanje, kultura i zdravstvo
|
Stanovnici Dukagjina počeli su u školama učiti čitati i pisati albanski prilično kasno, a to je pokrenuto otvaranjem prve albanske škole 1917. u Thethu, čiji je tvorac bio otac Shtjefën Gjeçovi. Sredinom 1930-ih godina počelo je osnivanje škola na osnovnoj razini u cijelom Dukađinu. Krajem 1990-ih godina bilo je 5 srednjih škola općeg i stručnog profila, 35 osmogodišnjih i osnovnih škola;
Stotine studenata iz Dukagjina nastavilo je svoje više studije na Sveučilištu "Luigj Gurakuqi" u Shkodëru i na sveučilištima u Tirani. Danas postoji preko 500 Dukagjinaca koji su završili više studije u svim specijalnostima i koji su sposobni pridonijeti svim područjima političkog, gospodarskog i društvenog života zemlje i albanskog društva. 10 Dukagjina imaju znanstvene titule, koji su dio intelektualne elite zemlje. Regionalna bolnica sa svim svojim odjeljenjima nalazi se u naselju u Breg-Lumi. Bolnice su još u Pultu, Shoshu i Shllaku; dom zdravlja u svakom selu itd. IZVOR Dukagjini. Wikipedija (sq) |
Istaknute osobe
|
Među Dukađinima koji su se istaknuli mogu se izdvojiti:
Shtatë Shaljant, Mehmet Shpendi, Çun Nika e Marash Delia; Mark Lula, Gjek Gega, Mark Sadiku e Lulash Gjeloshi ; Dodë Tahiri, Vat Gjeloshi, Mhill Beqaraj e Binak Vata; Mark Prelë Ujka e Voc Deda ; Gjon Marashi e Bal Marku; Zina Frani, Kolë Prela e Martin Camaj; Mikel Koliqidhe Ernest Koliqi, Zef Jubani, veliki albanski pisac nacionalne renesanse Zatim: prvi pluralistički zastupnik; Kolë Tonaj, zaslužni slikar Zef Shoshi, profesor-doktor Lekë Sokoli; zaslužni pjevač Mhill Çuni, Frederik Ndoci i Rita Ndoci, kazališni i filmski glumci; Zef Deda i Julian Deda, Katerina Biga, pisci i pjesnici Lazër Stani, Prelë Milani i Lazër Kodra, Tone Deda, istraživači i povjesničari Ndue Cukeli, Voc Deda, Ndoc Bjeshka, Luigj Shyti, Prelë Milani i mnogi drugi. |
Povijesni pregled
|
Bizant i Duklja. Stari grad Baleč (Baleci) i njegova okolica bili su dio bizantske teme Dirahija sve dok dukljanski vladar Stefan Vojislav (1018. – 1043.) nije osvojio ovo područje i dao Baleču status sjedišta župe (županije) Barezi u sastavu Duklje. Do vremena vladavine Konstantina Bodina (1081.–1099.) cijela sjeverna Albanija (sjeverno od Drima), a također i neke tvrđave južno od Drima (uključujući sve male gradove u skadarskim župama: gradovi Baleč, Drivast, Sard, Danj, Sapa, Šast, Sv. Srđ i Vlah) bile su dio Vojislavljevićeve vlasti.
Župa nemanjićke Srbije. Pilot (Pult), uključujući i Dagno, bio je župa srpskog velikog kneza Stefana Nemanje (1166-1196) (Nemanjina država je obuhvaćala ... Na jugu ... Gornji i Donji Pilot na putu od Prizrena u Skadar). Stefan Nemanja je od 1180. do 1190. znatno proširio teritorij srpske srednjovjekovne države. Za vrijeme ofenzive prema Duklji zaposjeo je Pilot (Pult), oblast između Skadarskog jezera i planina u zaleđu. Prvi put se Pilot kao oblast javlja u Nemanjinoj povelji za Hilandar koja je sastavljena 1198. gdje se kaže da je Nemanja osvojio i "ot Arbanas Pilot". Skoro istovjetan sadržaj javlja se i u žitiju (životopis) Stefana Nemanje, koje je napisao oko 1208. Nemanjin sin Sava, gdje se u opisu onoga što je Nemanja stekao poslije obnovljene svoje dedovine zabilježio je među ostalim "od pomorskie zemle Zetu s gradovima, a od Rabna Pilota oba". Ovde je Rabno isto što i Albanija, dok se oblast Pilota dijelila na Donji i Gornji Pilot. Slijedeći spomen Pilota, istina kao crkve, a ne oblasti, javlja se u Ljetopisu popa Dukljanina odnosno Barskom rodoslovu, spisu koji je protkan legendarnim sadržajem i nastao je u 12. stoljeću. Pilotska crkva spomenuta je u ovom spisu pod imenom Poletum u onom poglavlju kad govori o saboru u Dalmi, gdje je izvršena podjela crkvene jurisdikcije među sufraganima crkve Duklje, odnosno Bara. U tom spisu se kao župe u Zeti spominju Kupelnik i Barezi koji se upoređivanjem s preciznim zemljopisnim podacima vezuju za kasnije mesto Kupelnik - Koplik i Baleč u neposrednoj blizini Skadarskog jezera. Iz Dušanove povelje za Sv. Arhanđele saznaje se da je Kupelnik u Pilotu. Izgleda da je slavenska župska organizacija u početku okruživala sa svih strana Skadarsko jezero, a da je kasnije spuštanjem Albanaca iz planina proširen opseg Pilota do samog ogledala Jezera (Marica Malović-Đukić: Pilot u srednjem veku. U: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine). Važna Via de Zenta, trgovačka ruta koja je povezivala Jadran sa Srbijom Nemanjića, prolazila je ovim područjem; kretala je od ušća Bojane, luke Shkodër (Skadar) (alternativno Bar pa Cetinje), dolinom Drima do Prizrena, zatim do Lipljana, pa preko Novog Brda do Vranja i Niša. Mletačka Republika i Dubrovnik koristile su cestu za trgovinu sa Srbijom i Bugarskom. Put se prestao koristiti osvajanjem tog dijela Srbije od strane Osmanskog carstva. Južnije se nalazio Arbanon. Dukagjin. Nazivi Dukagjin i Dukagjini sreću se rano u povijesti. Obitelj Dukagjini pojavljuje se prvi put u povijesnim zapisima 1281. godine, kada je njihov rodonačelnik Gjin Tanushi uzeo titulu duxa ("vojvode"). Po Dukë Gjini njegovi su potomci uzeli prezime i teritorije kojima je vladala ova obitelj - teritorij su nazvani su Dukagjin, dok su se stanovnici zvali Dukagjini. Možda su bili potomci ranije obitelji Progoni koja je otprilike tvrdila da ima isti teritorij kao i oni. Dukađini su formirali svoje samostalne posjede kada su se pobunili protiv plemića Balšića. Taj se događaj morao dogoditi do 1387. jer su te godine braća Pal i Lekë Dukagjini potpisali trgovački sporazum s Dubrovačkom Republikom i omogućili trgovcima Republike slobodan prolaz kroz svoje teritorije. Kasnije su njime vladali Palovi potomci Tanush Dukagjini i Pal Dukagjini II. U lipnju 1393. dva brata Dukagjini ustupila su ga Veneciji, koju je držala do 1478. - unatoč kasnijim pokušajima obitelji da ponovno preuzme grad. Teško pristupačno planinsko zaleđe na istoku ostalo je pod kontrolom Dukađina. Prema oporuci Gjona Muzake iz 1510. godine, rod Dukagjina potječe od kraja 7. stoljeća - vuče porijeklo od obitelji Dukagjin iz Trojë u Albaniji. Ratovali su u Bosni i Hercegovini, došli i nastanili se u Albaniji (Arbëria), iz Francuske. Dukađinska Kneževina (alb. Principata e Dukagjinit) je bila kršćanska kneževina u srednjovjekovnoj Albaniji. Prostirala se na sjeveru današnje Albanije i vjerojatno je obuhvaćala djelove današnje Crne Gore, Kosova i Srbije. Postojala je od 1387. do 1444. godine. Glavni grad bio je Lješ (Lezhë), sve do 1393. kada je predan Veneciji kako ne bi pao pod Osmanlije, a drugi glavni grad bila je Priština. Graničila je s Mletačkom Republikom, Osmanskim Carstvom, Kastriotskom Kneževinom i Srbijom. Albanske državice Arianitska Država i Muzakajska Kneževina bile su nešto južnije.
Osnovali su ju braća iz obitelji Dukagjini (Dukađinovići) Pal Dukagjini i Aleksandar I. Dukagjini. Kneževinom su vladali Pavlovi nasljednici Tanush Dukagjini (Tanush Mali), Pal II. Dukagjini, sudionik Lješke lige. Palov sin Lekë III. Dukagjini jedna je od najistaknutijih osoba albanske povijesti. Pal Dukagjini i rođak Nikollë Dukagjini bili su u početku podložnici mletačkog vazala Lekë (Aleksandra) Zaharije koji je imao posjede oko Skadra. Novu mletačku vlast prihvatila je Lekina porodica, priklonili su joj se i njegovi dvorani. Zato im je Francesco Quirino potvrdio posjede i stečena prava. Palu i Leki Dukađinu priznata su sela Buba, Salita, Gurichuchi i Baschina. Nikola je ubio Leku (Aleksandra) te su Dukagjini nastavili vladati nad svojim selima Buba, Salita, Gurichuchi, Baschina kao mletački vazali. Citat. Sljedećeg je dana Querini potvrdio Pal Dukagjinu i Leki Dukagjinu, sinu Tanusha (vjerojatno se radi o Tanushu Dukagjinu koji je bio interniran u Padovi) - njihove posjede na području pokojnog Leke Zaharije. Dukagjin je priznao suverenitet Venecije nad Dagnom i "radujući se predaji i poslušnosti duždevoj vlasti Venecije, došao je k vama još revnije nego gospodaru Leke Zahariji" (Schmitt, Oliver Jens: Das venezianische Albanien (1392–1479), München: R. Oldenbourg Verlag GmbH München, 2001.) U mletačkim dokumentima Lekë Dushmani (vojvoda Zadrime i Pulta) i njegov rođak Damian spominju se kao gospodari Pulta 1446. godine. Pal i Nikola bili su dio Lješke lige (alb. Lidhja/Besëlidhja e Lezhës), vojnog saveza i diplomatski savez albanske aristokracije, stvoren u gradu Lezhë 2.3.1444. Liga se smatra prvom ujedinjenom neovisnom albanskom zemljom u srednjem vijeku, sa Skenderbegom kao vođom regionalnih albanskih glavara i plemića ujedinjenih protiv Osmanskog Carstva. Godine 1450. Pal i Nikola napustili su Skenderbegovu vojsku i ne samo da su se pomirili s Osmanlijama, nego se i udružili s Osmanlijama protiv Skenderbega. Dukađinskom Kneževinom su vladali:
Kneževina Dukagjini protezala se od sjeverne Albanije (Gornje Zadrime) do modernog Kosova. Zapadni dio Kosova (Metohija), koji se ponekad naziva Rrafshi i Dukagjini ili Dukagjin, dobio je ime po obitelji Dukagjini. Glavni predstavnici Dukađina u 15. stoljeću bili su Pal II sa svojim sinovima Lekë III. i Nikole II. Dukagjini († 1454.). Pal Dukagjini i njegov sin Nikolle sudjelovali su na Skenderbegovoj skupštini u Lezhi kao vazali Lekë Zaharije, gospodara Satija i Danje. Lek III. se ispričao što nije mogao prisustvovati sastanku. Nakon smrti Pala II (1446.) Lekë je preuzeo Dukagjini, a Nikolë je sudjelovao u Albansko-mletačkom ratu (1447.-1448.). U 14.-15. stoljeću pleme Dukagjin doseglo je svoj vrhunac unutar Kneževine Dukagjin pod vodstvom (od 1446. do 1479.) Leke III. (1410.–1481.), čiji se podvizi spominju, i kao vojskovođe koji je podržavao Gjergja Kastriota. Do 1444. bio je vlasnik (pronoia) Koje Zaharije. Preuzeo je županiju od svog oca princa Pala II Dukagjinija 1446. godine, koji je izgleda umro od apopleksije. Posebno se njegovo ime povezuje s usmjeravanjem vojnih snaga Albanaca (Arbëra) protiv Turaka (nakon smrti Gjergja Kastriotija), kao i s arbanaškim (albanskim) običajnim pravom, kodificiranim i odobrenim u "Kanunu", nazvanom po Leki Dukagjinu (odn Dukagjiniju). Dukađini su oduvijek bili ponosni na činjenicu da im je kanon u naslijeđe ostavio njihov prethodnik, Leka Dukagjin. Dukagjini i kanun su jedno te isto. I balkanska i europska historiografija obično znaju za samo jedan albanski kanon, i to kanon Leke Dukagjina. 
Dukagjin (Dukađinska Kneževina) u kasnom 14. stoljeću
Autor: Ahmet Q. - Punë e juaja, based on following sources:Fine, John Van Antwerp (1994) The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, University of Michigan Press, p. 290, 391 ISBN: 978-0-472-08260-5.Malaj, Edmond (2016). "The Noble Dukagjinis during the Middle Ages. Their Territories and some Characteristics". Studime Historike 1-2.Muhadri, Bedri (2019). "Kosovo within the Dukagjini Principality". Gjurmime Albanologjike - Seria e shkencave historike 49.Topography taken from the vectorial map of Albania, made by PZmaps. File:Albania_map-en.svg, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=110180583 Turska vlast. Godine 1398. Mali Tanuš (sin Pala I), predao se Osmanlijama, ali se 1402. godine, nakon njihovog poraza kod Ankare i zarobljavanja sultana Bajazida I, oslobodio od njih. Turskom (otomanskom) okupacijom Dukađin se pretvara u sandžak, te nosi naziv sandžak Dukađini (alb. Sanxhaku i Dukagjinit).
Toponim "Dukagjin", za današnji prostor Dukagjina, nije nastao brzo. Sve do kraja 19. stoljeća putnici, istraživači, znanstvenici, drugi uopće nisu koristili ovaj toponim za područje koje se danas zove Dukagjin. Većinu stanovništva, posebno u Šaljama, Šošu, Nikaju i Merturu, čini stanovništvo koje je došlo s lijeve strane Drima, od stanovnika Puke, kao posljedica rata i represalija u prvoj polovici 17. stoljeća, što je dovelo do etničkog cijepanja stanovništva (otprilike područjem kojim prolazi današnja cesta Skadar/Shkodër-Pukë-Prizren). Ovo stanovništvo je očuvalo i danas čuva sjećanje na porijeklo s teritorija nekadašnje Kneževine Dukađin (Principata e Dukagjinit). Pult se pojavljuje vrlo rano, mnogo ranije od kneževine Dukagjin. Pult se prostire na prostoru: na sjever do Plava, na istoku do granice s Prizrenom i gdje se spajaju rijeke Veliki lumi (Fan i Madh) i Mali Fan (Fan i Vogël), na jugu do granice s Lješom (Lezhë), a na zapadu sve do doline Cijevne - uključivši i nju. Područje Pulti, prema zapisima nekih stranaca, nosi ovo ime od 2. stoljeća. Ime je evoluiralo u skladu s evolucijom fonetskog sustava albanskog od drevnog imena Pólatum. Od srednjovjekovnih utvrda ili gradova danas poznatih kao: Mavriqi (Dakaj), Plani, Kiri, Mgulla, Molla, Kabashi, T'pla te Krasniqe, Anikena, Varkuni, Laçi, Shati, Deja, Sarda (Shurdhahu), Gradeci, Mokset i drugih, danas je malo ostalo, a malo je ostataka i iz doba Rimljana. Godine 2007. godine u selu Theth pronađeno je naselje iz brončanog doba, vjerojatno staro oko 3000 godina. Pult je bio podijeljen u dva dijela.
Stvaranjem kneževine Pult, s vladarskom dinastijom Spani (alb. množ. Spanët odn. Shpanajt), Pulti se ponovno dijeli na dva dijela, na:
Kad su Pult osvojili Turci, u njemu su ostala samo plemena Krasnići (Krasniqja) i Gaši (Gashi) sve dok i oni, stvaranjem sandžaka nakon turske invazije, nisu prešli pod vlast Dukađinskog sandžaka, sa sjedištem u Peći. Ovaj teritorij pod turskom okupacijom, nazvan je "Spanet" ili "Shpanet", ili "Petershpanet" po imenu dinastije Spana. Bez obzira na kretanje stanovništva, unutar teritorija Pulta, raznih naziva koji su nosila razna zemljopisna proširenja, u ranom, srednjem i kasnom srednjem vijeku, kao i danas, to je pultsko stanovništvo. Narod ovog kraja kroz svoju povijest pokazao je visoke vrijednosti domoljublja, kulture, tolerancije i suživota. Muškarci i žene sudjelovali su u svim kulminacijskim trenucima sudbine Arbëra (Albanije), od davnina do danas. Evo nekih od najkulminantnijih trenutaka u kojima su te vrijednosti iskazane: Na povijesnoj skupštini u Lješu, 2.3.1444. pod vodstvom vođe Gjergja Kastriota, a s ostalim arberskim (albanskim) knezovima, sudjelovali su i predstavnici Pulta:
U svim ratovima protiv Turaka, koje je vodio vođa Gjergj Kastrioti, spominju se junaštva Pjetëra, Frana i Marina Spanija; braće Lekë i Pjetëra Dushmanija, koji su se pokazali na ratištima dajući svoje živote zajedno s mnogim svojim ratnicima. Osobito se svojom mudrošću, hrabrošću i kao vođa isticao suborac Gjergja Kastriota, Lekë Dukagjini, koji je nakon njegove smrti predvodio borbene snage Albanaca (Arbëra) protiv Turaka, od 1468. do osvajanja Skadra 1479. Suvremeno razdoblje. Posjećujući Theth početkom 20. stoljeća, kroničarka Edith Durham (High Albania. London, 1909.) je rekla: Mislim da nijedno mjesto gdje žive ljudska bića nije na mene ostavilo takav dojam veličanstvene izolacije od cijelog svijeta.
Edith Durham opisala je Theth kao "barjak" od oko 180 kuća i također primijetila da je bio gotovo slobodan od tradicije krvne osvete (poznate na albanskom jeziku kao Gjakmarrja) koja je tako uništila druge dijelove albanskih planina. U Prvom balkanskom ratu područje Dukađina je okupirala Kneževina Crna Gora. Nakon Londonskog ugovora u svibnju/maju 1913., velike su sile priznale neovisnost Kneževine Albanije i za monarha imenovale Nijemca Wilhelma Friedricha Heinricha. Oblast Dukađin je kasnije uključena u sastav Albanije. |
Grb Dukađinske Kneževine
Neki događaji iz povijesti Dukagjina
Gorštak iz Dukagjina
Autor: Pjetër Marubi (1834-1903) - http://tanmarket.com/collectionist/gallery/marubi/marubistudio.html, Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=10535087 Pulatska biskupija Biskupija Pilot, Pilotska, Pulatska ili Palotinska biskupija (lat. Dioecesis Pulatensis) rimokatolička je biskupija u Albaniji. Jedna je od šest biskupija u Albaniji. Nalazi se sjeveroistočno od Skadarskog jezera, u sjeverno od srednjeg toka rijeke Drima, podno Prokletija. Utemeljena je u 9. stoljeću. Ime je dobila po gradu Pilotu, koji je vjerojatno bio pogranična utvrda. U starije vrijeme, u 11. stoljeću nalazila se u Duklji. U doba bizantske vlasti je pripadala Barskoj nadbiskupiji. Od 1089. nalazila se pod nadležnošću Dukljansko-barske nadbiskupije i mitropolije. U to vrijeme su latinski jezik bio jezikom bogoslužja, a pisalo se latiničnim pismom, dok su slavenski jezici bili samo u pomoćnoj funkciji. Godine 2005. ova je biskupija spojena sa Skadarskom nadbiskupijom u Skadarsko-pilotsku nadbiskupiju. IZVOR Pilotska biskupija. Wikipedija (hr) |
|
DUKAGJINËT (DUKAGJINI)
Prijevod članka iz Albanskog enciklopedijskog rječnika (Tirana, 1985.) / Fjalori Enciklopedik Shqiptar (1985) Autor: Akademia e Shkencave e RPSSH / Akademija nauka Narodne Republike Albanije Poveznica na izvorni članak: Artikulli origjinal – Dukagjinët ✤ Feudalna vladarska obitelj st. XIV-XV; njezini su se posjedi protezali do sjeverne Albanije, od Gornjeg Zadrima do Ndrefandija i utoka Crnog i Bijelog Drima; na ovom području ime vlasnika sačuvalo se do naših dana (Krahina e Dukagjini, Rrafshi i Dukagjini). Suvremeni izvori opisuju ove zemlje kao golemu pokrajinu, s hrabrim i jakim ljudima, s kulturnim spomenicima, u susjedstvu s posjedima Kastriota. Grb Dukađina bio je jednoglavi bijeli orao. Prvi poznati član obitelji smatra se Dux Gjin Tanushi - spomenut krajem XIII. stoljeća. Dukađinu je pripadao i grad Lezha (Lješ), kojega je Tanush D. izgubio sa svojim bratom 1393. Glavni predstavnici Dukađina u XV. st. bili su braća Nikollë i Pal Dukagjini, a potonji sin Lekë Dukađinija. Nikollë Dukagjini vodio je protuosmanski ustanak 1431. u kojemu je uspio osloboditi Deju na neko vrijeme. Oba brata sudjelovala su u skupštini u Lezhi (vidi) 1444. i kao članovi Lige, u ratu koji je vodio Skenderbeu (Skenderbeg, op.) protiv Venecije 1447.-48. Teritorijalne pretenzije. Dukađin je postao uzrokom sukoba s drugim vladarima, kao 1445. za Deju s Lekë Zaharijom, koji je tom prilikom ubijen. Jačanje središnje vlasti Skenderbega udaljilo je Dukagjin od njega i približilo ih Veneciji (1456.), a ponekad i Osmanlijama (1457.). Uz pomoć njih Leka D. je zauzeo tvrđavu Sati (kalaja e Satit), što je prisililo Skenderbeg da intervenira protiv Leke kako bi izbjegao ovu opasnu poziciju iza svojih krila. Stabilan mir između Dukađina i Skenderbega postignut je 1463. uz posredovanje Pala Engjëllija, nadbiskupa Drača. Pojačani osmanski pritisak prisilio je Dukađin da aktivno sudjeluju u ratu, sada kada su se njihovi posjedi našli izravno pod osmanskim udarima. Nakon Skenderbegove smrti Lekë Dukagjin postao je jedna od glavnih vodećih figura rata; odigrao je važnu ulogu u pobjedi albanskih snaga pred Krujom u rujnu/septembru 1477. Pad posljednjih utvrda 1478.-79. prisilio je Nikollu i Leku Dukagjina da napuste svoje posjede i izbjegnu u Italiju, ali su se vratili 1481., nakon smrti Mehmeta II., i s drugim albanskim vladarima (->Gjon Kastrioti) nastavili rat, iako bez rezultata. Kanon Lekë Dukagjina povezan je s Lekovim imenom, koji sažima pravne norme koje su regulirale odnose u planinskom društvu. Potomci drugog ogranka, koji su odrasli na sultanovom dvoru, tu su napravili karijeru, poput Vezira Dukagjinzade Mehmeta i Dukagjinzade Jahjabeja i Ali Beya, potonjih značajnih pjesnika turske književnosti koji su u svojim djelima sačuvali sjećanje na svoje porijeklo. (A. Bu.) |
Narodna baština
Tradicijska arhitektura
Tipična 300 godina stara kula Dukagjina, u naselju Abat
Autor: User: Ndok Piniqi - Punë e juaja, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=48778066 |
Foklor
Priče iz kraja
| GLAZBA - Pamje e lugines Shales Dukagjin Shkoder, Kendon Gjovalin Prroni dhe Gjovalin Shanii |
|
Rrugës për Theth pa asnjë cent në xhep - 10.11.2022 ATV
Autor: ATV Datum objave: 10.11.2022. Opis. Publisher: Onair Media - https://smarturl.it/Onair.Media |
Gjovalin Prroni "Jam djal Shale e nip Shoshi" (Official Video 4K)
Autor: Gjovalin Prroni Official Datum objave: 22.11.2019. Opis. Teksti & Muzika : Gjovalin Prroni +355695292222 Orkestroi : Roland Çukaj Koreografia : Skender Haklaj (Mjeshter I Madh) Realizimi : AL-Studio Lezhë |
Gjovalin Shani & Bardhok Lucaj - Jam Djal Dukagjini
Autor: Gjovalin Shani Datum objave: 25.5.2021. Oois. Interpretimi : Gjovalin Shani & Bardhok Lucaj Teksti : Lulash Brigjaj Muzika : Gjovalin Shani Orkestrimi : Roland Çukaj Kamera/Montazhi : Artur Pasko |
SHALË (Šalja)
Abat
|
Abat(i) (Abbat u nekim ranijim izvorima) je naselje u administrativnoj jedinici Shalë, koja se od teritorijalne reforme 2015. nalazi u općini Skadar (Shkodër).
Abat se smjesrtio u dolini rijeke Šalje (Shala), koja presijeca plemenski teritorij Šalja u pokrajini Dukagjin. Leži na lijevoj (istočnoj) strani rijeke Shala. Zemljište ovog naselja prostire se na nadmorskoj visini od 368 pa sve do 2067 m. Crkva Abata (kisha e Abatit) nalazi se na 710 m nadmorske visine i udaljena je od 89,9 km, daleko od centra grada Skadra. Abat graniči sa selima Nicaj-Shalë na jugu, Breg-Lumi na zapadu, Lekaj i Qetë na sjeveru te Ndrmaj i Pecaj na istoku. IZVOR Abat. Wikipedija (sq) 
Središnji dio naselja Abat
Autor: Ndok Piniqi - Punë e juaja, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=48776929 Povijesni pregled
Titula. Naselje je dobilo ime po tituli prelata - prvog među redovnicima u opatiji (abat=opat, op.). Smatra se da je opatija koja je mjestu dala ime ona koja se pojavljuje 1335. godine kao crkva Svetog Stjepana (St. Stefanus Major de Ypolatum). Prema Milanu Šuflaju, crkva će prvotno biti mungada (samostan) bazilijanaca (bazilijanci, redovnici u Katoličkoj crkvi koji žive prema pravilu sv. Bazilija Velikoga, službeni naziv red sv. Bazilija Velikog), jer su oni bili misionari ovog reda, koji su došli s istoka i evangelizirali ova mjesta, a možda su kasnije na njihovo mjesto došli benediktinci. Usmena predaja i povijest. Prema narodnoj predaji o dolasku plemena Shala iz Shiroka, Pecnikaji iz ovog plemena su se prvi put naselili u Gurrë i Abat, zatekavši u Abatu pleme Anas, zvano Koxhobat - pleme koje su kasnije raselili. U Salnameni (godišnjaku) Skadarskog sandžaka, Abati su ubrojeni u naselja bajraka od Shale. Tijekom godina komunističkog režima, selo Abat, koje je imalo vjersko ime, da bi ga izbjegla, tadašnja vlast mu je dala ime selo "Dritë". S formiranjem poljoprivrednih zadruga oko 1967. do kraja 1990., Abati je bio glavno središte (Sektori) nekoliko sela kao što su; Mekshaj, Metushaj, Breg-Lumi, Nicaj, Pecaj, Musha, Rrethi, Pacaj, Dednikaj i Qetë. Stanovništvo
Mahale. Abati imaju sedam susjedstva, ili mahala kako ih lokalno stanovništvo naziva, podijeljenih u dvije skupine, Donje Abate (Abati i poshtëm) i Gornje Abate (Abati i sipërm). Konkretno i etnički, ta su naselja sljedeća, a navedena su prema bratstvima: 1. Mëkshaj, obitelji; (Piniqi, Mekshi, Vështa, Cukeli, Gilaj, Kuvëndi, Fusha i Shullani), 2. Methushaj, obitelji; (Pushimaj, Quku, Kodra, Betaj, Metushaj, Prroni, Shogaj, Coli, Beqaraj i Macaj), 3. Lekaj, obitelji; (Troja u Trojvogëlu), 4. Lotaj, obitelji; (Rrahishta, Binoshi, Dreni, Leraj, Shenaj, Sheji i Lokthi), 5. Nikpalaj, obitelji; (Dardha, Koceku i Hasani), 6. Lopçi, obitelji; (Arra e Gjon Balës / orah Gjombalaja), danas u naselju Bistrica e Shalës na Kosovu, žive obitelji porijeklom iz Lopča (Lopçi). 7. Kisha (Crkva, prijev.), (ovo uključuje župnike (službenike) crkve u to vrijeme). Prema matičnim knjigama s kraja 1990-ih Abati su imali 56 obitelji, s oko 324 stanovnika. S dolaskom demokracije, stanovništvo Abata se preselilo u gradove u potrazi za boljim životom, uglavnom u Skadar, Lješ (Lezhë), Tiranu itd., ali postoje i mnoge obitelji koje su emigrirale u Europu i čak u SAD. Područje Abata obiluje raznolikom vegetacijom i raznim voćkama, od jabuka, krušaka, breskvi, kestena, oraha, lješnjaka, šljiva, dudova, trešanja, grožđa (različitih sorti) do smokava koje se ovdje uzgajaju, čemu pogoduje blaga klima. Abat također ima brojne izvore vode, kao što su; Gurrat e kristalta të Abatit, Sheu i Abatit, Gurrat e Pletkave, Vada e Kokolikve; kroni i Gjelosh Ndokës, kroni i Delis, kroni i Fratit (i Kishës), kroni i Martin Vatës, kroni i Gjon Nikës, kroni i Gjon Balës, itd. U selu Abat, kao i u drugim selima Dukagjina, seljani se uglavnom izdržavaju od poljoprivrednih i stočarskih proizvoda, ali s dolaskom demokracije, ljetni planinski turizam je počeo rasti. Planine u okolici Abata bogate su pašnjacima i livadama, od kojih možemo spomenuti neke od njih: faqja e Shalës, gropa e Prëndit, qafa e Ndërmajës, fusha e Ndërmajës, lugu i madh, qafa e Sipër (Lteri i Nik Lekës), gropa e Borës, qeta e Kingjave, Shtarza, truadhi i Madh (poznat po aktivnostima različitih sportova u okolici), Pletka, Maratimata, N'dërshejna, Bollut, Boshem, Pejdana, etj. (neke od ovih planina dijeli više naselja; Pecaj, Nicaj-Shalë, Lekaj i Breg-Lumi).
|
Kule obitelji Piniqi (Kullat Piniqi) u Mëkshaj
Autor: Ndok Piniqi - Punë e juaja, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=48777372 Poznate osobe
U selu Abat rođeni su i odrasli mnogi hrabri i rodoljubivi ljudi, ljudi vjere i rada, na koje su stanovnici Abatai ponosni. Između brojnih izdvajaju se: Hasan Pepa (od brata Mëkshaja) [4], četvrti legendarni junak među Sedmoricom Šaljana, mučenika domovine (Shtatë Shaljant). Vat Gjeloshi, koji je junački pao na prijevoju Boshit Gimaj, u borbi s crnogorskim osvajačima Mhill Beqaraj (strijeljan od strane komunističkog režima), Binak Vata, Cukel Delia, Lek Vuksani i dr. Hrabri ratnici iz Abata: Vat Gjeloshi (Piniqi), Binak Vata (Pushimaj), Deli Prëka (Cukeli), Kolë Nika (Macaj), Chun Ujka (Gilaj), Coc Ndou (Lokthi), Deli Nika (Prroni), Martin Kola (Metushaj), Nik Shytani (Metushaj), Sokol Ndou (Koçeku), Ram Deli (Leraj), Cel Mirashi (Troja), Bal Nika (Arra), Vuksan Prëka (Mëkshi), Kol Pepa (Kuvëndi), Mark Alia (Shullani), Shytan Vuksani (Fusha) ) i dr., herojski su sudjelovali u bitci na prijevoju Agri (qafa e Agrit), otporu Dakaja i bitci na prijevoju Boshit (qafa e Boshit). Mnogi mladići i djevojke iz ovog sela završili su više i srednje stručne i vojne studije sa činovima časnika i dr. Ovdje možemo spomenuti; Kol Sejdia (u Ujedinjenoj školi u Italiji, prije 1944.), časnik, istraživač i povjesničar Ndue Cukeli, Zef Metushaj, Pllumb Quku i Sokol Gilaj. Odgajatelji; Pjeter Kola, Gjin Mekshi, Ndue Quku, Fran i Violeta Dardha, Dede Metushaj, Mhill Fusha, Lek Mekshi, Prek Gilaj itd. Veterinarski kirurg; Lulash Piniqi, Agronomi; Mirash Shogaj itd. Obrtnici; Hilë Ndou, Zef Pjetër Gilaj, Martin e Ndue Kola, Zef Gjeloshi i Ndue Marku. Istaknuti ratari i stočari; Kol Vata, Gjelos Sokoli, Gjon Bala, Martin Vata, Mark Sadiku, Dodë Prëla, Mark Marashi, Pjetër Pali, Rushet Delia, Ndue Zef Baku, Fran Zefi, itd. Spomenimo ovdje talentirane pjevače; Sljedbenik Frana Piniqija, Marie i Drite Metushaj, Gjovalina Prronija itd. 
Drveni most u Mëkshaju
Autor: Ndok Piniqi - Punë e juaja, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=50425037 Gjelosh Kol Fusha - Lavdi në Shekuj Gimait e Shales
Autor: Gjelosh Kol Fusha Datum objave: 27.12.2022. Opis. Teksti : Gjergj Preka Muzika : Gjelosh Kol Fusha Orkestroi : Alfred Qemalja Realizoi : Studio Valbona |
IZVORI I LITERATURA
EBERHART, Helmut; KASER, Karl: Albanien – Stammesleben zwischen Tradition und Moderne. Böhlau Verlag. Wien, 1995. ISBN 3-205-98378-5.
GJETA, Zef: Dukagjini – Historiku, Gjeografia, Kultura, Burimet Njerëzore, Materiale, Aktiviteti Ekonomik dhe Mundësitë e Zhvillimit. Hokatari. Tirana, 2008.
KASER, KarL: Hirten, Kämpfer, Stammesleben: Ursprünge und Gegenwart des balkanischen Patriarchats. Böhlau. Wien, 1992. ISBN 3-205-05545-4.
MALOVIĆ-ĐUKIĆ, Marica: Pilot u srednjem veku. U: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine). (PDF)
GJETA, Zef: Dukagjini – Historiku, Gjeografia, Kultura, Burimet Njerëzore, Materiale, Aktiviteti Ekonomik dhe Mundësitë e Zhvillimit. Hokatari. Tirana, 2008.
KASER, KarL: Hirten, Kämpfer, Stammesleben: Ursprünge und Gegenwart des balkanischen Patriarchats. Böhlau. Wien, 1992. ISBN 3-205-05545-4.
MALOVIĆ-ĐUKIĆ, Marica: Pilot u srednjem veku. U: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine). (PDF)
